قانون مهریه در ایران

مهریه به عنوان یک حق مالی اساسی برای زن در عقد نکاح شناخته می شود که از لحظه جاری شدن صیغه عقد، مالکیت آن به زن تعلق می گیرد و او حق هرگونه تصرفی در آن را دارد. آگاهی از ابعاد گوناگون این حق مالی، از جمله تعاریف، انواع، شیوه های مطالبه و آخرین تغییرات قانونی آن، برای تمامی زوجین فعلی و آینده و همچنین فعالان حوزه حقوق خانواده از اهمیت بالایی برخوردار است. این محتوا به بررسی جامع و مستند قانون مهریه در ایران، با تکیه بر به روزترین اطلاعات سال ۱۴۰۴، می پردازد تا ابهامات رایج در این زمینه برطرف شود.

۱. مهریه چیست؟ (تعریف و مبانی قانونی جامع)

مهریه، که در اصطلاح حقوقی به آن «مهر» نیز گفته می شود، یک حق مالی است که به موجب عقد نکاح دائم یا موقت، بر ذمه مرد قرار گرفته و به زن تعلق می گیرد. این حق، از همان لحظه انعقاد عقد، برای زن ایجاد شده و او مالک آن می شود و می تواند هرگونه تصرفی در آن انجام دهد. ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران به صراحت بیان می دارد: «به مجرد عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بکند.»

فلسفه وجودی مهریه در نظام حقوقی ایران، تنها یک هدیه یا پاداش نیست، بلکه پشتوانه ای مالی برای زن محسوب می شود که استقلال و امنیت مالی او را در طول زندگی مشترک و پس از آن تضمین می کند. این حق، از جنبه های مختلف شرعی و قانونی مورد تأیید قرار گرفته است.

شرایط صحت مهریه

برای اینکه مهریه از نظر قانونی صحیح و قابل مطالبه باشد، باید دارای شرایط مشخصی باشد:

• مالیت داشتن: مهریه باید دارای ارزش مالی و اقتصادی باشد؛ بنابراین، امور غیرمالی (مانند آموزش یک هنر) به تنهایی نمی تواند مهریه قرار گیرد، مگر اینکه در کنار آن یک مال معین نیز لحاظ شود.
• قابلیت تملک و تصرف: مهریه باید چیزی باشد که مرد بتواند آن را تملیک کند و زن بتواند پس از دریافت، در آن تصرف نماید. برای مثال، اموال عمومی یا اموالی که قابلیت انتقال ندارند، نمی توانند مهریه واقع شوند.
• معلوم و معین بودن: میزان و نوع مهریه باید به طور دقیق و بدون ابهام مشخص شود تا هیچگونه تردیدی در آن باقی نماند. اگر مهریه به صورت سکه باشد، تعداد آن و اگر پول نقد باشد، مبلغ آن باید صریحاً ذکر گردد.
• حلال بودن: مهریه باید از نظر شرعی و قانونی حلال و مشروع باشد. تعیین اموال نامشروع یا انجام اعمال غیرقانونی به عنوان مهریه باطل است.

مالکیت زن بر مهریه از زمان عقد یک اصل بنیادین است. این بدان معناست که زن می تواند حتی در صورت ادامه زندگی مشترک، مهریه خود را مطالبه کرده و مرد مکلف به پرداخت آن است. این حق، از جمله حقوق مالی است که تحت هیچ شرایطی (به جز بخشش از سوی خود زن) از او سلب نمی شود.

۲. انواع مهریه طبق قانون مدنی ایران

مهریه در قانون مدنی ایران، با توجه به نحوه تعیین و شرایط تعلق آن، به انواع مختلفی تقسیم می شود که هر کدام احکام خاص خود را دارند.

الف) مهریه های معین در عقد

مهرالمسمی

مهرالمسمی رایج ترین نوع مهریه است که مقدار و نوع آن به صورت دقیق و با توافق زوجین در زمان عقد نکاح تعیین و در سند ازدواج درج می شود. این مهریه می تواند شامل پول نقد، سکه، طلا، اموال منقول و غیرمنقول، یا هر مال دیگری باشد که از نظر قانونی دارای ارزش مالی باشد. اصل بر صحت مهرالمسمی است و به محض انعقاد عقد، زن مالک آن می شود و حق مطالبه آن را دارد.

مهرالسنه

مهرالسنه، مهریه ای است که میزان آن بر اساس سنت پیامبر اسلام (ص) و مهریه حضرت فاطمه زهرا (س) تعیین می شود. این میزان در فقه اسلامی، 500 درهم نقره (حدود 255 مثقال نقره) بوده است. در صورت تمایل طرفین، می توان این میزان را به عنوان مهریه تعیین کرد و ارزش ریالی آن در زمان مطالبه، بر اساس نرخ روز نقره محاسبه و پرداخت می شود. اگرچه این نوع مهریه کمتر در جامعه امروز رایج است، اما کماکان یک گزینه قانونی به شمار می آید.

ب) مهریه های غیرمعین یا در شرایط خاص

مهرالمثل

مهرالمثل در شرایطی به زن تعلق می گیرد که مهریه در عقد نکاح تعیین نشده باشد یا مهریه تعیین شده باطل باشد، و یا اینکه پس از عقد و قبل از تعیین مهریه، نزدیکی بین زوجین صورت گرفته باشد. در این حالت، دادگاه با در نظر گرفتن ویژگی های زن از جمله سن، شأن خانوادگی، تحصیلات، وضعیت اجتماعی، بکارت، و موقعیت خانوادگی پدر و مادر او، و همچنین با توجه به عرف و عادت شهر محل سکونت، مهریه ای را معادل مهریه زنانی با خصوصیات مشابه تعیین می کند.

مهرالمتعه

مهرالمتعه زمانی به زن تعلق می گیرد که مهریه ای در عقد تعیین نشده باشد و طلاق نیز قبل از وقوع نزدیکی (رابطه زناشویی) اتفاق افتاده باشد. در این وضعیت، با توجه به وضعیت مالی مرد (تمکن مالی او)، مبلغی به عنوان مهریه به زن پرداخت می شود. هدف از مهرالمتعه، جبران خسارت روحی و مادی زن به دلیل طلاق پیش از نزدیکی است و میزان آن با در نظر گرفتن توانایی مالی مرد و نه شأن زن تعیین می گردد.

ج) مهریه با شروط پرداخت

مهریه عندالمطالبه

مفهوم مهریه عندالمطالبه بدین معناست که زن می تواند در هر زمانی، حتی در طول زندگی مشترک و بدون وقوع طلاق، مهریه خود را از مرد طلب کند. مرد نیز مکلف است به محض مطالبه، مهریه را پرداخت نماید. در صورتی که مرد توانایی مالی برای پرداخت یکجای مهریه را نداشته باشد، می تواند دادخواست اعسار (ناتوانی مالی) به دادگاه ارائه دهد و دادگاه در صورت احراز اعسار، حکم به تقسیط مهریه صادر خواهد کرد.

مهریه عندالمطالبه، حقی است که زن به محض عقد مالک آن می شود و می تواند در هر زمان آن را مطالبه کند و مرد مکلف به پرداخت فوری آن است، مگر اینکه اعسار او اثبات و مهریه تقسیط شود.

مهریه عندالاستطاعه

مهریه عندالاستطاعه نوعی مهریه است که پرداخت آن از سوی مرد، مشروط به توانایی مالی اوست. در این حالت، زن برای مطالبه مهریه باید به دادگاه مراجعه کرده و توانایی مالی مرد برای پرداخت مهریه را اثبات کند. تفاوت اصلی با مهریه عندالمطالبه در این است که در مهریه عندالاستطاعه، بار اثبات استطاعت مالی مرد بر عهده زن است و در صورت عدم اثبات، زن نمی تواند حکم جلب مرد را بگیرد. این نوع مهریه، حمایت از مرد در شرایط ناتوانی مالی را مدنظر دارد.

۳. قوانین جدید و به روزرسانی های مهریه (آپدیت ۱۴۰۴)

قوانین مهریه در ایران همواره دستخوش تغییرات و تفسیرهای قضایی بوده و در سال های اخیر نیز به روزرسانی هایی در این زمینه صورت گرفته است که آگاهی از آن ها برای تمامی طرفین حائز اهمیت است.

قانون سقف ۱۱۰ سکه برای حبس

یکی از مهم ترین تغییرات در قوانین مهریه، مربوط به ماده ۲۲ قانون حمایت خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ است که محدودیت هایی را برای صدور حکم حبس (زندان) برای عدم پرداخت مهریه ایجاد کرد. بر اساس این قانون، مرد تنها تا سقف ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی (یا معادل آن) مشمول حکم حبس می شود. این بدان معناست که اگر مهریه زن بیش از ۱۱۰ سکه باشد، برای مازاد بر این میزان، حکم حبس صادر نخواهد شد.

نکات مهم:

• این سقف فقط مربوط به حبس است و نه پرداخت مهریه. مرد همچنان موظف به پرداخت تمامی مهریه (هر میزان که باشد) در صورت تمکن مالی است، حتی اگر مهریه او ۲۰۰ یا ۵۰۰ سکه باشد.
• در صورت عدم پرداخت ۱۱۰ سکه اول، مرد می تواند با ارائه دادخواست اعسار (ناتوانی مالی) و اثبات آن، مهریه را به صورت اقساطی پرداخت کند. در این صورت، اگر سه قسط متوالی را پرداخت نکند، مجدداً مشمول حکم جلب و حبس (تا سقف ۱۱۰ سکه) خواهد شد.
• آخرین رویه های قضایی و تاکید بر حبس زدایی، موجب شده است تا دادگاه ها تلاش کنند تا حد امکان، با تقسیط مهریه، از صدور حکم حبس برای مردان خودداری کنند.

وضعیت قانون ۱۴ سکه (لایحه یا قانون تصویب شده؟)

طی سال های اخیر، طرح ها و لوایحی در مجلس شورای اسلامی مبنی بر محدود کردن مهریه به ۱۴ سکه مطرح شده است. این طرح ها با هدف کاهش آمار طلاق، تسهیل ازدواج جوانان و جلوگیری از سوءاستفاده های احتمالی از مهریه به عنوان اهرم فشار، ارائه شده اند. اما لازم به ذکر است که تا زمان نگارش این مقاله (سال ۱۴۰۴)، قانون ۱۴ سکه به صورت مصوبه نهایی و اجرایی درنیامده و صرفاً در حد یک پیشنهاد یا لایحه در دست بررسی قرار دارد.

در صورت تصویب چنین قانونی، ابهامات زیادی درباره تاثیر آن بر مهریه های گذشته (که پیش از این قانون تعیین شده اند) و نحوه اجرای آن وجود خواهد داشت. همچنین، بحث مالیات بر سکه های بیشتر از حد معین نیز در برخی از این طرح ها مطرح شده بود که مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

محاسبه مهریه به نرخ روز

مطابق تبصره ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، چنانچه مهریه وجه رایج کشور باشد، «متناسب با تغییر شاخص قیمت سالانه زمان تادیه نسبت به سال اجرای عقد که توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تعیین می شود محاسبه و پرداخت خواهد شد.» این به معنای آن است که اگر مهریه به صورت وجه نقد تعیین شده باشد، ارزش آن بر اساس نرخ تورم و شاخص های بانک مرکزی به روز می شود تا قدرت خرید آن حفظ گردد. برای مهریه های سکه نیز، ارزش روز سکه در زمان مطالبه ملاک قرار می گیرد.

برای محاسبه مهریه به نرخ روز (در مورد وجه نقد)، از فرمول زیر استفاده می شود:

(مبلغ مهریه مندرج در عقدنامه) × (شاخص سال زمان تأدیه یا مطالبه) ÷ (شاخص سال وقوع عقد) = مهریه به نرخ روز

اهمیت روز مطالبه مهریه در محاسبه ارزش آن بسیار زیاد است؛ زیرا ملاک نرخ روز، تاریخی است که زن مهریه خود را به صورت قانونی مطالبه می کند و نه روز عقد. این امر موجب می شود تا زن بتواند ارزش واقعی حق خود را با گذشت زمان دریافت کند.

۴. مراحل عملی مطالبه مهریه

مطالبه مهریه در ایران می تواند از دو مسیر اصلی، یعنی از طریق اجرای ثبت و یا از طریق دادگاه خانواده، انجام شود. انتخاب هر یک از این روش ها به شرایط پرونده و ترجیحات زوجه بستگی دارد.

گام اول: مطالبه از طریق دفتر ازدواج و اجرای ثبت

این روش معمولاً سریع تر و کم هزینه تر است، به ویژه اگر مرد اموال مشخص و قابل توقیفی داشته باشد.

1. مراجعه به دفتر ازدواج: زوجه با در دست داشتن اصل سند ازدواج به دفترخانه ای که عقد در آن ثبت شده، مراجعه می کند و درخواست صدور اجرائیه مهریه را می دهد.
2. صدور اجرائیه: دفترخانه پس از بررسی، اجرائیه مهریه را صادر و به زوج ابلاغ می کند. به زوج ۱۰ روز مهلت داده می شود تا مهریه را پرداخت کند.
3. مراجعه به اجرای ثبت: در صورتی که زوج در مدت مقرر مهریه را پرداخت نکند، زوجه با اجرائیه به اداره اجرای ثبت اسناد محل اقامت مرد مراجعه می کند.
4. معرفی اموال: زوجه می تواند هرگونه مال منقول (مانند خودرو، سهام، حساب بانکی) یا غیرمنقول (مانند ملک) از زوج را که قابل شناسایی است، به اجرای ثبت معرفی کند تا توقیف شود.
5. توقیف و مزایا: اجرای ثبت اقدام به توقیف اموال معرفی شده می کند. مزیت این روش، سرعت بالا و عدم نیاز به تقدیم دادخواست اعسار از سوی زوج در ابتدا است. همچنین، هزینه های اجرایی آن نسبت به دادگاه در مراحل اولیه کمتر است.
6. توقیف حقوق: اگر زوج کارمند باشد، امکان توقیف یک سوم یا یک چهارم حقوق وی (بسته به تاهل) وجود دارد.

این مسیر برای توقیف اموال مشخص و ملموس زوج بسیار کارآمد است و در بسیاری از موارد، زن بدون نیاز به مراجعه به دادگاه، می تواند بخشی یا کل مهریه خود را وصول کند.

گام دوم: مطالبه از طریق دادگاه خانواده

در صورتی که زن نتواند از طریق اجرای ثبت مهریه خود را وصول کند (به دلیل عدم شناسایی اموال یا عدم همکاری زوج) و یا سند ازدواج رسمی نباشد، می تواند به دادگاه خانواده مراجعه کند.

1. تقدیم دادخواست: زوجه با ارائه دادخواست مطالبه مهریه به دادگاه خانواده و پیوست کردن مدارک لازم (مانند کپی سند ازدواج و شناسنامه)، روند قضایی را آغاز می کند.
2. روند رسیدگی: دادگاه به پرونده رسیدگی کرده و پس از احضار طرفین و شنیدن اظهارات آن ها، در صورت اثبات حقانیت زن، حکم به پرداخت مهریه صادر می کند.
3. توقیف اموال: در این مرحله نیز زوجه می تواند درخواست توقیف اموال مرد را به دادگاه ارائه دهد.
4. نقش وکیل: در این فرآیند، بهره گیری از وکیل متخصص مهریه می تواند بسیار کمک کننده باشد. وکیل می تواند تمامی مراحل قانونی را پیگیری کرده و به زن در اثبات حق و وصول مهریه کمک کند.

توقیف اموال و دارایی مرد

پس از صدور اجرائیه یا حکم دادگاه، زن حق دارد برای وصول مهریه خود، اموال مرد را توقیف کند. این اموال می تواند شامل موارد زیر باشد:

• اموال منقول: خودرو، موجودی حساب های بانکی، سهام، اوراق بهادار، مطالبات از اشخاص دیگر، و… .
• اموال غیرمنقول: ملک، زمین، آپارتمان و… .
• حقوق و مستمری: بخشی از حقوق ماهانه (یک چهارم در صورت تاهل و یک سوم در صورت جدایی و عدم ازدواج مجدد مرد) و مستمری بازنشستگی.

مستثنیات دین: در توقیف اموال، برخی از اموال مرد جزو «مستثنیات دین» محسوب می شوند و قابل توقیف نیستند. این اموال شامل مواردی است که برای ادامه زندگی آبرومندانه و معیشت مرد و افراد تحت تکفل او ضروری هستند، مانند:

• منزل مسکونی که عرفاً در شأن اوست.
• ابزار و وسایل کار و امرار معاش.
• مقدار معینی اثاثیه منزل که برای زندگی ضروری است.
• کتب و ابزار علمی و پژوهشی متناسب با شأن.
• تلفن و مبلغی پول برای هزینه های ضروری زندگی.

شناسایی دقیق اموال قابل توقیف و مستثنیات دین، از پیچیدگی های حقوقی است که نیاز به آگاهی کامل دارد و در بسیاری موارد، مشاوره با وکیل ضروری است.

۵. دادخواست اعسار و تقسیط مهریه (حق مرد)

مطالبه مهریه، هرچند حق زن است، اما قانونگذار حقوقی را نیز برای مرد در نظر گرفته تا در صورت ناتوانی مالی، از تحت فشار قرار گرفتن بیش از حد او جلوگیری شود. یکی از این حقوق، امکان ارائه دادخواست اعسار و تقسیط مهریه است.

تعریف اعسار و مفهوم عدم توانایی مالی

«اعسار» در اصطلاح حقوقی به معنای ناتوانی مالی فرد در پرداخت دیون خود است. در مورد مهریه، اگر مردی قادر به پرداخت یکجای تمامی مهریه نباشد، می تواند با ارائه دادخواست اعسار، از دادگاه تقاضا کند که او را معسر از پرداخت مهریه تشخیص داده و حکم به تقسیط آن دهد. مفهوم عدم توانایی مالی به این معنا نیست که فرد مطلقاً هیچ مالی ندارد، بلکه به این معناست که دارایی های او به حدی نیست که بتواند بدهی (مهریه) را به صورت یکجا پرداخت کند، یا اگر هم دارد، آن اموال جزء مستثنیات دین محسوب می شوند.

شرایط اثبات اعسار

برای اینکه دادگاه دادخواست اعسار مرد را بپذیرد، او باید ناتوانی مالی خود را به اثبات برساند. این اثبات از طریق موارد زیر امکان پذیر است:

• شهادت شهود: مرد باید حداقل دو شاهد معتبر و مطلع را به دادگاه معرفی کند که گواهی دهند وی توانایی پرداخت یکجای مهریه را ندارد و معاش او با سختی تامین می شود. شهود باید از وضعیت مالی زوج آگاه باشند.
• لیست اموال: مرد باید فهرستی از کلیه اموال و دارایی های خود (اعم از منقول و غیرمنقول، حساب های بانکی، مطالبات و…) را به دادگاه ارائه دهد. این لیست باید صادقانه و کامل باشد.
• گردش حساب بانکی: ارائه گردش حساب های بانکی برای بررسی وضعیت مالی و درآمدی زوج از دیگر مدارک مهم است.
• استعلام دارایی ها: دادگاه نیز می تواند از نهادهایی مانند اداره ثبت اسناد، بانک مرکزی، بورس و سایر مراجع، برای شناسایی اموال زوج استعلام بگیرد.

مدارک لازم برای دادخواست اعسار و نحوه تقدیم آن

مدارک اصلی برای تقدیم دادخواست اعسار شامل موارد زیر است:

• کپی مصدق سند ازدواج.
• کپی مصدق شناسنامه و کارت ملی.
• دادخواست اعسار از پرداخت مهریه (که باید به صورت الکترونیکی از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت شود).
• فهرست اموال و دارایی های زوج.
• استشهادیه از شهود (که معمولاً به فرم های خاص قضایی پیوست می شود).

روند بررسی اعسار توسط دادگاه و صدور حکم تقسیط

پس از تقدیم دادخواست اعسار، دادگاه وقت رسیدگی تعیین کرده و زوجین را احضار می کند. دادگاه به اظهارات شهود گوش داده و مدارک ارائه شده را بررسی می کند. اگر اعسار مرد برای دادگاه احراز شود، حکم به تقسیط مهریه صادر می شود.

نحوه تعیین اقساط مهریه توسط دادگاه کاملاً به وضعیت مالی زوج بستگی دارد. دادگاه با در نظر گرفتن عواملی نظیر درآمد، هزینه های ضروری زندگی، تعداد افراد تحت تکفل و سایر دیون مرد، اقدام به تعیین پیش قسط (معمولاً یک تا چند سکه) و اقساط ماهانه (مثلاً هر چند ماه یک سکه یا مبلغی مشخص) می نماید. هدف، ایجاد تعادل بین حق زن و توانایی مرد است.

عواقب عدم پرداخت اقساط مهریه و صدور حکم جلب مجدد

اگر مرد پس از صدور حکم تقسیط مهریه، اقساط را به موقع پرداخت نکند، زن می تواند مجدداً به دادگاه مراجعه کرده و درخواست «حکم جلب» مرد را به دلیل عدم پرداخت اقساط معوقه دهد. در این صورت، مرد تا زمان پرداخت اقساط عقب افتاده (یا اثبات مجدد اعسار) بازداشت خواهد شد. معمولاً عدم پرداخت سه قسط متوالی، منجر به صدور حکم جلب می شود.

بنابراین، حکم اعسار به معنای معافیت از پرداخت مهریه نیست، بلکه تنها شیوه پرداخت را از یکجا به اقساطی تغییر می دهد و مرد همچنان مسئول پرداخت بدهی خود است.

۶. قوانین خاص و موقعیت های ویژه مهریه

مهریه علاوه بر قواعد عمومی، در شرایط خاص و موقعیت های ویژه نیز دارای احکام متفاوتی است که شناخت آن ها ضروری است.

مهریه دختر باکره

یکی از احکام خاص مهریه، مربوط به دختر باکره است. اگر عقد نکاح صورت گرفته باشد، اما قبل از وقوع نزدیکی و رابطه زناشویی، طلاق بین زوجین واقع شود، زن مستحق دریافت نصف مهریه تعیین شده است. این قانون به منظور حمایت از زن در شرایطی است که زندگی مشترک عملاً آغاز نشده است. مطالبه مهریه دختر باکره نیز از طریق اجرای ثبت یا دادگاه خانواده، مشابه مهریه عادی انجام می شود، با این تفاوت که سهم قابل مطالبه، نصف میزان کامل است.

مهریه در عقد موقت

در عقد موقت (صیغه)، تعیین مهریه یک رکن اساسی و شرط صحت عقد است. بدون تعیین مهریه، عقد موقت باطل خواهد بود. مهریه در عقد موقت نیز می تواند از زمان عقد مطالبه شود. تفاوت عمده این است که در عقد موقت، زن حق مطالبه نفقه را ندارد مگر اینکه شرط شده باشد، اما حق مهریه به قوت خود باقی است. همچنین، معمولاً امکان ثبت رسمی عقد موقت در همه موارد وجود ندارد که این امر ممکن است در روند مطالبه، چالش هایی را ایجاد کند. با این حال، حتی در صورت عدم ثبت، اگر وجود عقد و مهریه اثبات شود (مثلاً با شهادت شهود)، زن می تواند مهریه خود را مطالبه کند.

مطالبه مهریه بدون طلاق

بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، زن به مجرد عقد، مالک مهریه می شود. این بدان معناست که زن می تواند در هر زمانی، حتی در حین زندگی مشترک و بدون اینکه قصد طلاق داشته باشد، مهریه خود را از مرد مطالبه کند. مرد نیز مکلف به پرداخت آن است. آثار مطالبه مهریه در حین زندگی مشترک می تواند شامل توقیف اموال مرد و یا تقسیط آن باشد. این اقدام ممکن است بر روابط زناشویی تاثیر بگذارد، اما از نظر حقوقی کاملاً مجاز است.

مهریه در طلاق توافقی

در طلاق توافقی، زوجین با توافق بر تمامی مسائل مالی (از جمله مهریه، نفقه، اجرت المثل) و غیرمالی (مانند حضانت فرزندان)، اقدام به جدایی می کنند. در این نوع طلاق، زن می تواند بخشی از مهریه خود را ببخشد (بذل مهریه) و یا تمام آن را مطالبه کند. این توافقات در دادگاه ثبت شده و ملاک صدور حکم طلاق خواهد بود. توافق بر سر مهریه در طلاق توافقی می تواند به تسهیل روند جدایی کمک کند، زیرا دادگاه به توافقات طرفین احترام می گذارد.

بخشش مهریه و امکان رجوع از آن

بخشش مهریه از سوی زن به مرد، یک عمل حقوقی است که می تواند به اشکال مختلفی صورت پذیرد:

• ابراء: به معنای ساقط کردن دین از ذمه مدیون است. اگر زن مهریه خود را ابراء کند، به این معناست که دیگر هیچ حقی بر مهریه ندارد و امکان رجوع از آن وجود ندارد.
• هبه (بذل): به معنای بخشیدن مهریه به مرد. در این حالت، اگر مهریه عین معین (مثلاً یک ملک مشخص) باشد، زن می تواند در شرایط خاصی (مثلاً تا قبل از قبض آن توسط مرد) از هبه رجوع کند. اما اگر مهریه دین باشد (مانند سکه)، هبه در واقع نوعی ابراء تلقی می شود و امکان رجوع از آن وجود ندارد.

بهترین و مطمئن ترین روش برای بخشش مهریه که امکان رجوع را به حداقل برساند، ثبت آن در دفتر اسناد رسمی است. در بسیاری از موارد، بخشش مهریه در ازای گرفتن حق طلاق یا انتقال مالی مشخص از سوی مرد صورت می گیرد. تعیین اینکه آیا بخشش مهریه قابل رجوع است یا خیر، به نوع بخشش و الفاظ به کار رفته بستگی دارد.

فوت یکی از زوجین

فوت زن: در صورت فوت زن، مهریه او به عنوان یک حق مالی، جزء ماترک وی محسوب شده و به ورثه او (شامل فرزندان، پدر و مادر، و همسر) به نسبت سهم الارث هر یک به ارث می رسد. ورثه زن می توانند برای مطالبه مهریه از مرد اقدام کنند.

فوت مرد: در صورت فوت مرد، مهریه زن به عنوان یک دین ممتاز بر عهده وراث او قرار می گیرد. به این معنا که زن می تواند مهریه خود را از اموال باقیمانده از مرد (قبل از تقسیم ارث بین ورثه) مطالبه کند. وراث مرد موظفند ابتدا مهریه زن را از ترکه پرداخت کرده و سپس مابقی را بین خود تقسیم کنند.

تاثیر خیانت بر مهریه

یکی از سوالات متداول و باورهای غلط در جامعه، این است که آیا خیانت زن یا مرد تاثیری بر مهریه دارد؟ پاسخ حقوقی این سوال قاطعانه منفی است. بر اساس قانون مدنی ایران، مهریه یک حق مالی است که به محض جاری شدن صیغه عقد به زن تعلق می گیرد و هیچ ارتباطی با مسائل اخلاقی یا تخلفات احتمالی از وظایف زناشویی (مانند خیانت) ندارد. خیانت زن یا مرد، نمی تواند به تنهایی موجب سقوط حق مهریه یا کاهش آن شود.

البته، ممکن است در جریان پرونده های طلاق که به دلیل خیانت مطرح شده اند، توافقاتی بین زوجین بر سر مهریه صورت گیرد (مثلاً زن در ازای طلاق، بخشی از مهریه را ببخشد)، اما این توافقات به خودی خود ناشی از تاثیر حقوقی خیانت بر مهریه نیست، بلکه نتیجه مذاکره و توافق طرفین است.

خیانت هیچ تأثیری بر حق مهریه ندارد؛ مهریه یک حق مالی مستقل است که به محض عقد به زن تعلق می گیرد و تخلف از وظایف اخلاقی یا زناشویی، آن را ساقط نمی کند.

۷. سوالات متداول و رفع ابهامات رایج

در خصوص مهریه و قوانین آن، ابهامات و سوالات متعددی در میان مردم وجود دارد که پاسخ به آنها می تواند بسیاری از سوءتفاهمات را برطرف سازد.

آیا مهریه در سال ۱۴۰۴ همچنان زندان دارد؟

با توجه به قانون حمایت خانواده و رویه های قضایی جدید، مرد تنها تا سقف ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی (یا معادل آن) مشمول حکم حبس می شود. این بدان معناست که اگر مهریه زن بیش از ۱۱۰ سکه باشد، برای مازاد بر این میزان، حکم حبس صادر نخواهد شد. اما حتی برای ۱۱۰ سکه اول نیز، اگر مرد دادخواست اعسار (ناتوانی مالی) ارائه دهد و دادگاه اعسار او را تایید کند، مهریه تقسیط می شود و تنها در صورت عدم پرداخت اقساط معوقه (معمولاً سه قسط متوالی) است که حکم جلب و حبس مجدد (فقط برای میزان معوقه و تا سقف ۱۱۰ سکه) صادر خواهد شد. هدف اصلی قانون، حبس زدایی و جایگزینی آن با راه های وصول مالی است.

سقف مهریه قابل مطالبه چقدر است؟

باید بین «سقف مهریه قابل مطالبه» و «سقف مهریه برای حبس» تمایز قائل شد. مهریه تعیین شده در عقدنامه، به هر میزانی که باشد، قابل مطالبه است. یعنی اگر مهریه زنی ۵۰۰ سکه باشد، مرد موظف به پرداخت تمامی ۵۰۰ سکه است، مشروط بر اینکه توانایی مالی داشته باشد. سقف ۱۱۰ سکه صرفاً مربوط به امکان صدور حکم حبس برای عدم پرداخت مهریه است و تاثیری بر اصل دین و مسئولیت پرداخت تمامی مهریه ندارد.

در چه صورتی مهریه به زن تعلق نمی گیرد؟

مهریه حق زن است و در موارد بسیار محدودی به او تعلق نمی گیرد یا ساقط می شود:

• عدم تعیین مهریه در عقد دائم و عدم نزدیکی: اگر در عقد دائم مهریه تعیین نشده باشد و قبل از نزدیکی، طلاق واقع شود، زن حق مهریه ندارد و فقط مستحق مهرالمتعه است. اما اگر نزدیکی واقع شود، مستحق مهرالمثل خواهد بود.
• بطلان مهریه: اگر مهریه تعیین شده فاقد شرایط صحت باشد (مثلاً مالیت نداشته باشد یا نامشروع باشد) و قبل از نزدیکی طلاق واقع شود.
• اقرار زن به دریافت مهریه: اگر زن به صورت رسمی و معتبر اقرار کند که مهریه خود را به طور کامل دریافت کرده است.
• فسخ نکاح: در صورت فسخ نکاح (نه طلاق) به دلیل برخی عیوب خاص در مرد یا زن، ممکن است مهریه به زن تعلق نگیرد یا نصف شود.
• رجوع از بخشش مهریه (هبه) در صورت عدم قبض: اگر زن مهریه را هبه کرده باشد و مرد آن را قبض نکرده باشد، زن می تواند از هبه خود رجوع کند.

آیا می توان سکه را با طلای آب شده یا معادل ریالی درخواست کرد؟

در صورتی که مهریه به صورت سکه طلا (بهار آزادی یا طرح جدید) تعیین شده باشد، اصل بر پرداخت همان سکه هاست. اما با توجه به نوسانات قیمت سکه و گاهی دشواری تهیه آن، زن می تواند از دادگاه درخواست کند که معادل ریالی سکه ها را به نرخ روز مطالبه کند. دادگاه نیز معمولاً با توجه به شرایط، حکم به پرداخت معادل ریالی صادر می کند. در مورد طلای آب شده، اگر به عنوان مهریه تعیین شده باشد، همان ملاک است؛ در غیر این صورت، تبدیل سکه به طلای آب شده به توافق طرفین یا نظر کارشناس دادگاه بستگی دارد.

مهلت قانونی مرد برای پرداخت مهریه پس از ابلاغ اجراییه چقدر است؟

اگر مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت باشد، پس از صدور اجرائیه و ابلاغ آن به زوج، ۱۰ روز مهلت دارد تا مهریه را پرداخت کند یا ترتیبی برای پرداخت آن دهد. در صورت عدم اقدام در این مهلت، زن می تواند درخواست توقیف اموال را ارائه دهد. اگر مطالبه از طریق دادگاه باشد و حکم به پرداخت صادر شود، مرد باید در مهلتی که دادگاه تعیین می کند (معمولاً ۱۰ تا ۳۰ روز) مهریه را بپردازد و در غیر این صورت، زن می تواند درخواست اجرای حکم و توقیف اموال را داشته باشد.

مواردی که مهریه را افزایش یا کاهش می دهند (تعدیل اقساط)

پس از تعیین تکلیف مهریه و تقسیط آن، اگر وضعیت مالی مرد به نحو چشمگیری تغییر کند (چه بهتر شود و چه بدتر)، هر یک از زوجین می توانند به دادگاه مراجعه کرده و درخواست «تعدیل اقساط مهریه» را داشته باشند. به عنوان مثال، اگر مرد شغل خود را از دست بدهد یا به بیماری سختی مبتلا شود، می تواند درخواست کاهش اقساط دهد. متقابلاً، اگر مرد به ثروت قابل توجهی دست یابد، زن می تواند درخواست افزایش اقساط یا حتی پرداخت یکجای مهریه را ارائه دهد. دادگاه با بررسی مجدد وضعیت مالی زوج، در این خصوص تصمیم گیری خواهد کرد.

چگونه می توان از مشاوره وکیل متخصص در امور مهریه بهره برد؟

امور مربوط به مهریه، از جمله تعیین نوع مهریه، شیوه های مطالبه، دفاع در برابر دادخواست اعسار، و پیگیری اجرای احکام، دارای پیچیدگی های حقوقی فراوانی است. از این رو، بهره گیری از مشاوره و خدمات یک وکیل متخصص در امور خانواده و مهریه، می تواند به زوجین (اعم از زن و مرد) کمک شایانی کند. وکیل می تواند با ارائه اطلاعات دقیق، راهنمایی در جمع آوری مدارک، تنظیم دادخواست ها، و حضور در جلسات دادگاه، روند پرونده را تسریع کرده و از تضییع حقوق موکل خود جلوگیری نماید.

نتیجه گیری

قانون مهریه در ایران، به عنوان یکی از مهم ترین ارکان مالی عقد نکاح، پشتوانه ای برای حقوق زن است و ابعاد گسترده ای از تعریف و انواع آن تا شیوه های مطالبه و قوانین به روزرسانی شده را شامل می شود. از مهرالمسمی و مهرالمثل گرفته تا مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه، هر یک دارای احکام خاص خود هستند که آگاهی دقیق از آن ها برای تمامی افراد درگیر در مسائل خانوادگی، به ویژه زوجین، ضروری است.

توجه به این نکته که سقف ۱۱۰ سکه صرفاً محدودیت برای حبس مرد است و اصل دین مهریه به هر میزان که باشد پابرجاست، و همچنین غیر اجرایی بودن قانون ۱۴ سکه تا به امروز، از جمله ابهامات رایجی است که شفاف سازی آن ها اهمیت ویژه ای دارد. مراحل مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت یا دادگاه خانواده، امکان تقسیط آن برای مردان معسر، و احکام ویژه در مواردی نظیر مهریه دختر باکره و بخشش مهریه، از دیگر جنبه های کلیدی این قانون محسوب می شوند.

پیچیدگی های حقوقی و تغییرات مداوم در رویه های قضایی، لزوم مشاوره با وکیل متخصص در امور مهریه را بیش از پیش آشکار می سازد تا افراد بتوانند با اطمینان و آگاهی کامل، حقوق خود را پیگیری و مطالباتشان را به بهترین نحو ممکن محقق سازند.