صرف فعل جَعَلَ امر

صرف فعل «جَعَلَ» در صیغه های امر، یکی از مباحث پایه ای و کاربردی در زبان عربی است. برای ساخت امر از فعل «جَعَلَ» که فعلی ثلاثی مجرد و سالم محسوب می شود، ابتدا باید صیغه های مضارع آن را بشناسیم و سپس با اعمال قواعد مشخص، امر حاضر، امر غائب و امر متکلم را بسازیم. این فرآیند شامل حذف حروف مضارعه، افزودن همزه وصل (در امر حاضر)، و مجزوم کردن فعل می شود.

فعل امر در زبان عربی، به منظور فرمان دادن، درخواست یا ایجاد حالتی خاص به کار می رود و در تمامی زمان ها به رخدادهای آینده دلالت دارد. یادگیری دقیق ساختار و صرف این افعال، به ویژه برای فعل پرکاربردی چون «جَعَلَ» (به معنی قرار داد، گرداند، ساخت)، برای درک متون عربی و مکالمه ضروری است. این مقاله به طور جامع به بررسی قواعد صرف فعل «جَعَلَ» در هر دو حالت امر حاضر و امر غائب/متکلم می پردازد و با ارائه جداول تفصیلی و مثال های کاربردی، مسیری روشن برای تسلط بر این مبحث فراهم می آورد. همچنین نکات کلیدی و تفاوت های ظریف در ساخت و ترجمه این صیغه ها تبیین خواهد شد.

آشنایی با فعل جَعَلَ: ریشه، معنی و مشخصات صرفی

فعل «جَعَلَ» یکی از افعال پرکاربرد در زبان عربی است که معانی متنوعی دارد. این فعل به طور کلی به معنای «قرار داد»، «گرداند»، «ساخت» یا «انجام داد» به کار می رود. ریشه این فعل (ج-ع-ل) نشان می دهد که از دسته افعال ثلاثی مجرد است؛ یعنی سه حرف اصلی بدون هیچ حرف اضافه ای دارد. از نظر تقسیم بندی افعال، «جَعَلَ» یک فعل سالم به شمار می آید. فعل سالم، فعلی است که هیچ یک از حروف اصلی آن نه حرف عله (ا، و، ی) باشد، نه همزه، و نه حرف تکراری (مضاعف). سالم بودن فعل «جَعَلَ» فرآیند ساخت فعل امر از آن را ساده تر می کند، زیرا نیازی به اعمال قواعد پیچیده مربوط به افعال معتل (مانند مثال، اجوف، ناقص و لفیف) یا مهموز و مضاعف ندارد.

مضارع این فعل «یَجعَلُ» است که از باب «فَعَلَ یَفعَلُ» می آید. شناخت صحیح مضارع برای ساخت فعل امر حیاتی است، چرا که قواعد ساخت فعل امر به طور مستقیم بر مبنای صیغه های مضارع بنا نهاده شده اند. درک ماهیت «سالم» بودن فعل «جَعَلَ» به زبان آموزان کمک می کند تا بدون سردرگمی، مراحل استاندارد ساخت فعل امر را بر روی آن اعمال کنند. در ادامه به تفصیل به این قواعد و نحوه اعمال آن ها بر فعل «جَعَلَ» خواهیم پرداخت.

قواعد کلی ساخت فعل امر در زبان عربی

ساخت فعل امر در زبان عربی، چه امر حاضر باشد و چه امر غائب و متکلم، از یک سری قواعد مشخص پیروی می کند که مبنای آن ها فعل مضارع است. این قواعد به شما کمک می کنند تا از هر فعل ثلاثی مجرد (از جمله «جَعَلَ»)، صیغه های امر را به درستی بسازید. در اینجا به تفکیک به نحوه ساخت هر دو نوع امر می پردازیم.

ساخت امر حاضر (مخاطب)

امر حاضر به صیغه هایی اطلاق می شود که برای خطاب مستقیم به یک یا چند نفر (مخاطب) به کار می روند. این نوع امر از صیغه های مضارع مخاطب ساخته می شود. مراحل آن عبارتند از:

1. حذف حرف مضارعه ت‍ـ: در ابتدا، حرف ت‍ـ را از ابتدای شش صیغه فعل مضارع مخاطب (تَفعَلُ، تَفعلینَ، تَفعلانِ، تَفعلانِ، تَفعلونَ، تَفعَلنَ) حذف می کنیم.
2. افزودن همزه وصل (أ): اگر حرف اول فعل پس از حذف ت‍ـ ساکن باشد (مانند جعلُ از تَجعَلُ)، یک همزه وصل (أ) به ابتدای آن اضافه می شود. حرکت این همزه وصل بر اساس حرکت حرف سوم فعل مضارع تعیین می گردد:
   • اگر حرکت حرف سوم (عین الفعل) فتحه (-َ) یا کسره (-ِ) باشد، همزه وصل کسره (-ِ) می گیرد.
   • اگر حرکت حرف سوم (عین الفعل) ضمه (-ُ) باشد، همزه وصل ضمه (-ُ) می گیرد.

   در مورد فعل «جَعَلَ»، مضارع آن «یَجعَلُ» است و حرف سوم (ع) در «یَجعَلُ» فتحه گرفته است. لذا همزه وصل در امر حاضر از «جَعَلَ» کسره می گیرد.

3. مجزوم کردن فعل: فعل امر از نظر اعراب مجزوم است. نحوه جزم آن به شرح زیر است:
   • برای مفرد مذکر (مثل إِجعَلْ): با علامت سکون (ـْ) بر روی حرف آخر.
   • برای مفرد مؤنث و مثنی های مذکر و مؤنث (مثل إِجعَلی، إِجعَلا): با حذف ن از انتهای فعل (افعال خمسه).
   • برای جمع مذکر (مثل إِجعَلُوا): با حذف ن از انتهای فعل (افعال خمسه) و افزودن الف فارقه.
   • برای جمع مؤنث (مثل إِجعَلْنَ): هیچ تغییری نمی کند (مبنی بر سکون نون جمع مؤنث است).

ساخت امر غائب و متکلم

امر غائب و متکلم برای بیان دستور یا درخواست در مورد شخص غائب یا خود متکلم به کار می رود و معمولاً با ترجمه باید… همراه است. این نوع امر از تمامی صیغه های مضارع غائب و متکلم ساخته می شود. مراحل آن بسیار ساده تر از امر حاضر است:

1. افزودن ل‍ـِ (لام الأمر): یک ل‍ـِ (لام امر) به ابتدای تمامی صیغه های مضارع غائب و متکلم اضافه می شود. این لام همیشه مکسور است، مگر در صورتی که قبل از آن واو یا فاء بیاید که در آن صورت ساکن می شود (مثل وَ لْیَفعَلْ).
2. مجزوم کردن فعل: پس از افزودن ل‍ـِ امر، فعل مضارع مجزوم می شود. قواعد جزم همانند امر حاضر است:
   • با سکون بر حرف آخر برای صیغه های مفرد (مثل لِیَجعَلْ، لِأَجعَلْ).
   • با حذف ن از افعال خمسه (مثل لِیَجعَلا، لِیَجعَلُوا).
   • با عدم تغییر برای جمع مؤنث (مثل لِیَجعَلْنَ).

قواعد ساخت فعل امر در زبان عربی بر مبنای تغییرات مشخصی در ساختار فعل مضارع استوار است؛ به طوری که امر حاضر مستلزم حذف حرف مضارعه و افزودن همزه وصل و امر غائب و متکلم نیازمند افزودن لام امر به ابتدای فعل است.

صرف کامل فعل جَعَلَ در امر حاضر (مخاطب)

فعل «جَعَلَ» که یک فعل ثلاثی مجرد سالم است، از نظر قواعد صرف امر حاضر، الگوی استانداردی را دنبال می کند. برای درک بهتر، ابتدا صیغه های مضارع مخاطب این فعل را که مبنای ساخت امر حاضر هستند، مرور می کنیم و سپس به جدول جامع صرف فعل «جَعَلَ» در امر حاضر می پردازیم.

فعل مضارع مخاطب جَعَلَ (مبنای ساخت امر)

پیش از ساخت فعل امر، لازم است با شش صیغه فعل مضارع مخاطب «جَعَلَ» آشنا شویم:

صیغه	فعل مضارع مخاطب	ترجمه
أنتَ (مفرد مذکر)	تَجعَلُ	تو قرار می دهی/می گردانی (مرد)
أنتِ (مفرد مؤنث)	تَجعَلینَ	تو قرار می دهی/می گردانی (زن)
أنتُما (مثنای مذکر)	تَجعَلانِ	شما دو نفر قرار می دهید/می گردانید (دو مرد)
أنتُما (مثنای مؤنث)	تَجعَلانِ	شما دو نفر قرار می دهید/می گردانید (دو زن)
أنتُم (جمع مذکر)	تَجعَلُونَ	شما چند نفر قرار می دهید/می گردانید (چند مرد)
أنتُنَّ (جمع مؤنث)	تَجعَلْنَ	شما چند نفر قرار می دهید/می گردانید (چند زن)

جدول جامع صرف فعل جَعَلَ در امر حاضر

با اعمال قواعد حذف حرف مضارعه ت‍ـ، افزودن همزه وصل مکسور (زیرا عین الفعل مضارع یعنی «ع» در «یَجعَلُ» فتحه دارد) و مجزوم کردن فعل، صیغه های امر حاضر از فعل «جَعَلَ» به صورت زیر ساخته می شوند:

صیغه	فعل امر حاضر	ترجمه فارسی
أنتَ (مفرد مذکر)	إِجعَلْ	قرار بده / بگردان / بساز (مرد)
أنتِ (مفرد مؤنث)	إِجعَلی	قرار بده / بگردان / بساز (زن)
أنتُما (مثنای مذکر و مؤنث)	إِجعَلا	قرار بدهید / بگردانید / بسازید (دو نفر)
أنتُم (جمع مذکر)	إِجعَلُوا	قرار بدهید / بگردانید / بسازید (چند مرد)
أنتُنَّ (جمع مؤنث)	إِجعَلْنَ	قرار بدهید / بگردانید / بسازید (چند زن)

تحلیل گام به گام ساخت صیغه ها

برای روشن شدن فرآیند، دو نمونه از ساخت صیغه های امر حاضر را به صورت گام به گام بررسی می کنیم:

• ساخت إِجعَلْ (مفرد مذکر):
  1. فعل مضارع: تَجعَلُ
  2. حذف ت‍ـ: جَعَلُ
  3. افزودن همزه وصل (حرف سوم ‘ع’ فتحه دارد، پس همزه کسره می گیرد): إِجْعَلُ
  4. مجزوم کردن (سکون بر حرف آخر): إِجعَلْ
• ساخت إِجعَلی (مفرد مؤنث):
  1. فعل مضارع: تَجعَلینَ
  2. حذف ت‍ـ: جَعَلینَ
  3. افزودن همزه وصل (حرف سوم ‘ع’ فتحه دارد، پس همزه کسره می گیرد): إِجْعَلینَ
  4. مجزوم کردن (حذف ن از افعال خمسه): إِجعَلی

کاربرد فعل جَعَلَ امر حاضر در جملات

برای تثبیت یادگیری، به چند مثال کاربردی از فعل امر «جَعَلَ» در صیغه های امر حاضر توجه کنید:

• إِجعَلْ کِتابَکَ صَدیقَکَ. (کتابت را دوست خود قرار بده.) – (مفرد مذکر)
• یا فتاةُ، إِجعَلی دِراسَتَکِ أولَویتَکِ. (ای دختر، درس خواندنت را اولویتت قرار بده.) – (مفرد مؤنث)
• یا طُلّابُ، إِجعَلُوا وَطنَکُم أمانَةً. (ای دانشجویان، وطن تان را امانت قرار دهید.) – (جمع مذکر)
• یا مُعَلِّماتُ، إِجعَلْنَ صَفَّکُنَّ مُمتِعًا. (ای معلم ها، کلاس تان را لذت بخش بسازید.) – (جمع مؤنث)

صرف کامل فعل جَعَلَ در امر غائب و متکلم

علاوه بر امر حاضر که مستقیماً مخاطب را مورد خطاب قرار می دهد، در زبان عربی می توان فعل امر را برای غائب و حتی متکلم نیز ساخت. این نوع امر، بیشتر جنبه درخواستی یا بیان لزوم انجام کاری را دارد و معمولاً با قید «باید» در فارسی ترجمه می شود. در این بخش، ابتدا صیغه های مضارع غائب و متکلم «جَعَلَ» را که مبنای ساخت این امر هستند، ارائه می دهیم و سپس جدول کامل صرف فعل «جَعَلَ» در امر غائب و متکلم را بررسی خواهیم کرد.

فعل مضارع غائب و متکلم جَعَلَ (مبنای ساخت امر)

برای ساخت امر غائب و متکلم، نیاز به شناخت صیغه های مضارع غائب و متکلم فعل «جَعَلَ» داریم:

صیغه	فعل مضارع غائب/متکلم	ترجمه
هُوَ (مفرد مذکر غائب)	یَجعَلُ	او قرار می دهد/می گرداند (مرد)
هِیَ (مفرد مؤنث غائب)	تَجعَلُ	او قرار می دهد/می گرداند (زن)
هُما (مثنای مذکر غائب)	یَجعَلانِ	آن دو قرار می دهند/می گردانند (دو مرد)
هُما (مثنای مؤنث غائب)	تَجعَلانِ	آن دو قرار می دهند/می گردانند (دو زن)
هُم (جمع مذکر غائب)	یَجعَلُونَ	آن ها قرار می دهند/می گردانند (چند مرد)
هُنَّ (جمع مؤنث غائب)	یَجعَلْنَ	آن ها قرار می دهند/می گردانند (چند زن)
أنا (متکلم وحده)	أَجعَلُ	من قرار می دهم/می گردانم
نَحنُ (متکلم مع الغیر)	نَجعَلُ	ما قرار می دهیم/می گردانیم

جدول جامع صرف فعل جَعَلَ در امر غائب و متکلم

با افزودن ل‍ـِ امر به ابتدای صیغه های مضارع غائب و متکلم و سپس مجزوم کردن فعل، صیغه های امر غائب و متکلم از فعل «جَعَلَ» به شکل زیر ساخته می شوند:

صیغه	فعل امر غائب/متکلم	ترجمه فارسی (با باید)
هُوَ (مفرد مذکر غائب)	لِیَجعَلْ	باید قرار دهد / بگرداند / بسازد (مرد)
هِیَ (مفرد مؤنث غائب)	لِتَجعَلْ	باید قرار دهد / بگرداند / بسازد (زن)
هُما (مثنای مذکر غائب)	لِیَجعَلا	باید قرار دهند / بگردانند / بسازند (دو مرد)
هُما (مثنای مؤنث غائب)	لِتَجعَلا	باید قرار دهند / بگردانند / بسازند (دو زن)
هُم (جمع مذکر غائب)	لِیَجعَلُوا	باید قرار دهند / بگردانند / بسازند (چند مرد)
هُنَّ (جمع مؤنث غائب)	لِیَجعَلْنَ	باید قرار دهند / بگردانند / بسازند (چند زن)
أنا (متکلم وحده)	لِأَجعَلْ	باید قرار دهم / بگردانم / بسازم
نَحنُ (متکلم مع الغیر)	لِنَجعَلْ	باید قرار دهیم / بگردانیم / بسازیم

تحلیل گام به گام ساخت صیغه ها

دو نمونه از ساخت صیغه های امر غائب و متکلم را به صورت گام به گام مشاهده می کنید:

• ساخت لِیَجعَلْ (مفرد مذکر غائب):
  1. فعل مضارع: یَجعَلُ
  2. افزودن لام امر: لِـ یَجعَلُ
  3. مجزوم کردن (سکون بر حرف آخر): لِیَجعَلْ
• ساخت لِأَجعَلْ (متکلم وحده):
  1. فعل مضارع: أَجعَلُ
  2. افزودن لام امر: لِـ أَجعَلُ
  3. مجزوم کردن (سکون بر حرف آخر): لِأَجعَلْ

کاربرد فعل جَعَلَ امر غائب و متکلم در جملات

در ادامه به چند مثال از کاربرد فعل امر «جَعَلَ» در صیغه های غائب و متکلم توجه کنید:

• لِیَجعَلْ کُلُّ واحدٍ مِنا نَفسَهُ مِثالاً لِغَیرِهِ. (باید هر یک از ما خودش را نمونه ای برای دیگری قرار دهد.) – (مفرد مذکر غائب)
• الآنَ لِنَجعَلْ وُجُودَنا مُفیدًا لِلآخَرینَ. (اکنون باید وجودمان را برای دیگران مفید قرار دهیم.) – (متکلم مع الغیر)
• اَللّهُمَّ لِتَجعَلْ هذا الْبَلَدَ آمِناً. (پروردگارا، باید این شهر را امن قرار دهی.) – (مفرد مؤنث غائب برای خطاب به خدا یا اشاره به تأثیر او)

نکات تکمیلی و تمایزات کلیدی در صرف فعل جَعَلَ امر

تسلط بر صرف فعل «جَعَلَ» امر، فراتر از حفظ جداول، نیازمند درک ظرایف و تفاوت های معنایی و اعرابی آن است. در این بخش، به نکات مهمی می پردازیم که به تعمیق فهم شما کمک خواهد کرد.

تفاوت ترجمه و مفهوم امر حاضر و امر غائب

یکی از مهم ترین تمایزات میان امر حاضر و امر غائب/متکلم، در نحوه ترجمه و کاربرد آن هاست:

• امر حاضر (مانند إِجعَلْ): این صیغه ها برای فرمان مستقیم به مخاطب به کار می روند و در فارسی به شکل فعل امر مستقیم ترجمه می شوند. به عنوان مثال، «إِجعَلْ» به معنای «قرار بده» یا «بساز» است.
• امر غائب و متکلم (مانند لِیَجعَلْ، لِأَجعَلْ): این صیغه ها بیانگر نوعی الزام، توصیه یا درخواست غیرمستقیم هستند و در فارسی با قید «باید» به همراه فعل مضارع التزامی ترجمه می شوند. مثلاً «لِیَجعَلْ» به معنای «باید قرار دهد» یا «باید بسازد» است و «لِأَجعَلْ» به معنای «باید قرار دهم».

یادآوری اعراب فعل امر

فعل امر از نظر اعراب، همیشه مبنی است؛ اما نوع بناء آن متفاوت است:

• مبنی بر سکون: صیغه مفرد مذکر امر حاضر (إِجعَلْ) و تمامی صیغه های جمع مؤنث (إِجعَلْنَ، لِیَجعَلْنَ) و همچنین صیغه های مفرد غائب و متکلم (لِیَجعَلْ، لِتَجعَلْ، لِأَجعَلْ، لِنَجعَلْ).
• مبنی بر حذف نون (افعال خمسه): صیغه های مفرد مؤنث مخاطب (إِجعَلی، لِتَجعَلی)، مثنی های مخاطب و غائب (إِجعَلا، لِیَجعَلا، لِتَجعَلا) و جمع مذکر مخاطب و غائب (إِجعَلُوا، لِیَجعَلُوا).

این مبانی برای فعل «جَعَلَ» که سالم است، صادق است. در افعال معتل، بناء بر حذف حرف عله نیز وجود دارد که در «جَعَلَ» مطرح نیست.

اشاره به حالت فعل امر مجهول از جَعَلَ

فعل امر مجهول تنها از نوع امر غائب ساخته می شود. برای ساخت آن، فعل مضارع مجهول را مورد استفاده قرار می دهیم و به ابتدای آن لام امر مکسور (ل‍ـِ) اضافه کرده و سپس آن را مجزوم می کنیم. به عنوان مثال، از فعل مضارع مجهول «یُجعَلُ» (قرار داده می شود)، صیغه امر مجهول «لِیُجعَلْ» (باید قرار داده شود) ساخته می شود. این صیغه برای بیان لزوم وقوع یک عمل بر مفعول به کار می رود.

قابلیت دو مفعولی بودن فعل جَعَلَ

نکته مهم دیگر در مورد فعل «جَعَلَ» این است که می تواند به عنوان فعلی متعدی به دو مفعول به کار رود. در این حالت، مفعول اول و دوم هر دو منصوب هستند و مفعول دوم معمولاً به معنای حالت یا نتیجه ای است که مفعول اول به آن تبدیل می شود. به عنوان مثال: «إِجعَلِ الظُّلْمَ مُدَمِّرًا لِلْمُجتَمَعِ.» (ستم را نابودکننده جامعه قرار بده.) در اینجا «الظُّلْمَ» مفعول اول و «مُدَمِّرًا» مفعول دوم است.

امر از باب های ثلاثی مزید فعل جَعَلَ

گرچه موضوع اصلی این مقاله صرف فعل «جَعَلَ» امر در ثلاثی مجرد است، اما برای تکمیل بحث، اشاره به امکان ساخت امر از باب های ثلاثی مزید نیز مفید است. فعل «جَعَلَ» می تواند وارد باب های ثلاثی مزید شود و در نتیجه، افعال امر متفاوتی از آن ساخته می شود. برای مثال:

• از باب «تَفعیل»، فعل «جَعَّلَ یُجَعِّلُ» به معنای به تدریج قرار دادن ساخته می شود که امر آن «جَعِّلْ» است.
• از باب «إستِفعال»، فعل «اِستَجعَلَ یَستَجعِلُ» به معنای عجله کردن یا طلب کردن چیزی را برای ساختن ساخته می شود که امر آن «اِستَجعِلْ» است.

این نکات به شما کمک می کند تا نگاه جامع تری به صرف فعل «جَعَلَ» و مشتقات آن در زبان عربی داشته باشید.

پرسش های متداول (FAQ) درباره صرف فعل جَعَلَ امر

چرا همزه وصل در «إِجعَلْ» کسره می گیرد؟

در فرآیند ساخت فعل امر حاضر از افعال ثلاثی مجرد سالم، حرکت همزه وصل بر اساس حرکت حرف سوم فعل مضارع (عین الفعل) تعیین می شود. اگر حرف سوم مضارع فتحه (ـَ) یا کسره (ـِ) داشته باشد، همزه وصل کسره (ـِ) می گیرد. از آنجا که فعل مضارع «جَعَلَ» به صورت «یَجعَلُ» است و حرف سوم آن (ع) فتحه دارد، بنابراین همزه وصل در «إِجعَلْ» کسره می گیرد.

چرا در «إِجعَلْنَ» (جمع مؤنث مخاطب)، نون حذف نمی شود؟

صیغه جمع مؤنث مخاطب، که در مضارع به صورت «تَفعَلْنَ» (مثل تَجعَلْنَ) می آید، از جمله صیغه های مبنی است. نون در این صیغه ها، نون نسوه نامیده می شود و بخشی از ساختار اصلی فعل است که نشانگر فاعل مؤنث جمع است. این نون هرگز حذف نمی شود و فعل در این حالت، چه در امر و چه در جزم، مبنی بر سکون همین نون است. لذا «إِجعَلْنَ» بدون حذف نون باقی می ماند.

تفاوت «إِجعَلْ» و «لِیَجعَلْ» در چیست؟

تفاوت اصلی در نوع خطاب و مفهوم دستوری است:

• إِجعَلْ: امر حاضر است و برای خطاب مستقیم به مفرد مذکر مخاطب به کار می رود. به معنای «قرار بده / بساز» ترجمه می شود و دستوری مستقیم است.
• لِیَجعَلْ: امر غائب است و برای بیان لزوم انجام کاری توسط یک شخص غائب (مفرد مذکر) به کار می رود. به معنای «باید قرار دهد / باید بسازد» ترجمه می شود و جنبه توصیه یا الزام غیرمستقیم دارد.

آیا فعل جَعَلَ می تواند دو مفعولی باشد؟

بله، فعل «جَعَلَ» از جمله افعالی است که می تواند متعدی به دو مفعول باشد. در این حالت، دو مفعول را منصوب می کند. مفعول دوم اغلب بیانگر حالتی است که مفعول اول به آن تبدیل می شود.
مثال: «إِجعَلْ یَومَکَ جَمیلاً.» (روزت را زیبا قرار بده.) در اینجا، «یَومَکَ» مفعول اول و «جَمیلاً» مفعول دوم است.

صیغه های امر فعل جَعَلَ چگونه ترجمه می شوند؟

صیغه های امر حاضر (مثل إِجعَلْ، إِجعَلی، إِجعَلُوا) به صورت امر مستقیم در فارسی ترجمه می شوند: «قرار بده»، «بسازید» و … .
اما صیغه های امر غائب و متکلم (مثل لِیَجعَلْ، لِتَجعَلْ، لِأَجعَلْ، لِنَجعَلْ) به صورت مضارع التزامی همراه با «باید» ترجمه می شوند: «باید قرار دهد»، «باید بسازیم» و … .

تمرین و خودآزمایی صرف فعل جَعَلَ امر

برای تثبیت یادگیری و ارزیابی درک خود از مباحث مطرح شده در خصوص صرف فعل «جَعَلَ» امر، تمرینات زیر را حل کنید. پاسخ ها در ادامه ارائه شده اند تا بتوانید عملکرد خود را بسنجید.

تمرین ۱: تبدیل مضارع به امر (امر حاضر و امر غائب)

فعل مضارع «تَجعَلانِ» را به هر دو صورت امر حاضر و امر غائب تبدیل کنید.

پاسخ:

• امر حاضر: إِجعَلا
• امر غائب: لِتَجعَلا

تمرین ۲: شناسایی صیغه و ساخت امر

صیغه امر غائب از فعل «جَعَلَ» برای جمع مؤنث چیست و چگونه ساخته می شود؟

پاسخ: صیغه امر غائب برای جمع مؤنث از فعل «جَعَلَ» به صورت «لِیَجعَلْنَ» است.

ساخت آن: از مضارع «یَجعَلْنَ» با افزودن «ل‍ـِ» امر و مجزوم کردن. چون صیغه جمع مؤنث مبنی است و نون نسوه آن حذف نمی شود، تغییر خاصی در انتهای فعل رخ نمی دهد.

تمرین ۳: ترجمه و تعیین صیغه

فعل «إِجعَلُوا» را ترجمه کنید و صیغه آن را مشخص نمایید.

پاسخ:

• ترجمه: «قرار بدهید / بگردانید / بسازید» (خطاب به چند مرد)
• صیغه: امر حاضر، جمع مذکر مخاطب

تمرین ۴: تعداد صیغه های مشابه

فعل «لِتَجعَلْ» چند صیغه می تواند باشد؟

پاسخ: فعل «لِتَجعَلْ» می تواند دو صیغه باشد:

• مفرد مؤنث غائب: (باید قرار دهد / بسازد – او زن)
• مفرد مذکر مخاطب (در امر غائب): این حالت کمتر رایج است اما از نظر ساختار ممکن است؛ یعنی اگر «تَجعَلُ» مضارع مخاطب باشد، امر غائب آن نیز «لِتَجعَلْ» می شود، به معنای «باید قرار دهی (ای مرد)». اما در اکثر مواقع برای امر غائب از صیغه های غائب اصلی استفاده می شود. معمولاً در بریف ها و کتاب های درسی، «لِتَجعَلْ» به عنوان امر غائب مفرد مؤنث شناخته می شود.

پاسخنامه تمرینات

پاسخ های تشریحی فوق راهنمایی برای درک بهتر مفاهیم است. توصیه می شود پس از حل تمرینات، پاسخ های خود را با پاسخنامه مقایسه کنید و نقاط ضعف خود را شناسایی و برطرف نمایید.

نتیجه گیری

در این مقاله به بررسی جامع و تخصصی صرف فعل جَعَلَ امر در زبان عربی پرداختیم. با توجه به جایگاه محوری فعل امر در دستور زبان عربی و کاربرد وسیع فعل «جَعَلَ»، درک صحیح قواعد صرف آن از اهمیت بالایی برخوردار است. از ابتدای مطلب، با مشخصات فعل «جَعَلَ» به عنوان یک فعل ثلاثی مجرد سالم آشنا شدیم و سپس به تفصیل، مراحل ساخت و صرف آن را در دو بخش امر حاضر (مخاطب) و امر غائب و متکلم تبیین کردیم.

جداول جامع صرف فعل مضارع و امر «جَعَلَ» به همراه اعراب گذاری دقیق و ترجمه فارسی، ابزاری کارآمد برای دانش آموزان، دانشجویان و علاقه مندان به زبان عربی فراهم آورد. همچنین، با ارائه مثال های کاربردی و تحلیل گام به گام ساخت صیغه ها، سعی شد تا فرآیند یادگیری تسهیل گردد. بررسی نکات تکمیلی نظیر تفاوت معنایی امر حاضر و غائب، اعراب افعال امر، قابلیت دو مفعولی بودن «جَعَلَ» و حتی اشاره ای به ساخت امر از باب های ثلاثی مزید آن، به عمق مطالب افزوده است.

در نهایت، بخش پرسش های متداول به ابهامات رایج پاسخ داد و تمرینات خودآزمایی با پاسخنامه، فرصتی برای سنجش و تثبیت آموخته ها فراهم آورد. تسلط بر صرف افعال، به ویژه فعل امر از افعالی مانند «جَعَلَ»، نه تنها در درک متون عربی و قرآنی کلیدگشا است، بلکه بنیانی محکم برای پیشرفت در مباحث پیچیده تر صرف و نحو عربی خواهد بود. توصیه می شود برای تسلط کامل، تمرین مستمر و مطالعه منابع تکمیلی در دستور کار قرار گیرد.