آیا حمام خانم تخریب شده است؟

خیر، حمام خانم (معروف به حمام قبله) به طور کامل تخریب نشده است، اما بخش هایی از آن، به ویژه بخش زنانه، طی دهه های گذشته دستخوش تغییرات و تخریب هایی شده است و بنای باقی مانده نیازمند مرمت فوری و اساسی است.

حمام خانم، یکی از ارزشمندترین و کهن ترین گرمابه های تاریخی تهران، روایتی از پایداری در دل تغییرات شهری است. این بنا که از دوران صفویه به یادگار مانده، علی رغم گذر زمان و تحولات عمیق کالبدی و اجتماعی پایتخت، همچنان بقایای خود را حفظ کرده است. بررسی دقیق وضعیت فعلی این اثر ملی، نیازمند تحلیل مستندات تاریخی، مطالعات معماری و گزارش های میدانی است تا ابعاد واقعی چالش ها و ضرورت های حفاظتی آن روشن شود. جایگاه این حمام در بافت تاریخی تهران و اهمیت آن به عنوان نمادی از فرهنگ و معماری دوران صفوی، توجه به وضعیت کنونی آن را بیش از پیش ضروری می سازد.

معرفی حمام خانم: دو نام، یک تاریخ غنی

حمام خانم، که در تاریخ شفاهی و مکتوب تهران با نام های مختلفی شناخته می شود، از جمله بناهای شاخص و باارزش است که قدمت آن به قرن دهم هجری قمری بازمی گردد. این گرمابه، نه تنها یک سازه معماری، بلکه گواه زنده ای از تحولات اجتماعی و فرهنگی پایتخت در طول بیش از چهارصد سال است.

حمام خانم یا حمام قبله؟ ابهام زدایی از نامگذاری

نام اصلی این بنا، «حمام خانم» است که برگرفته از نام بانوی بانی آن، خواهر شاه طهماسب صفوی می باشد. مردم تهران در آن دوره، به دلیل احترام و جایگاه این بانو، او را «خانم» خطاب می کردند و به همین دلیل، گرمابه نیز به این نام شهرت یافت. این نام تا سالیان متمادی در میان مردم رایج بود. با این حال، در حدود سال ۱۳۴۰ خورشیدی و با توجه به برخی ملاحظات اجتماعی و فرهنگی زمان، مردان شهر که از نام «خانم» برای یک حمام عمومی که مورد استفاده هر دو جنس بود احساس ناخوشایندی داشتند، تصمیم به تغییر نام آن گرفتند. این تصمیم منجر به انتخاب نام «حمام قبله» شد که احتمالاً به دلیل موقعیت مکانی آن در کوچه قبله یا نزدیکی به مسجدی با همین نام بوده است. لازم به ذکر است که هر دو نام «حمام خانم» و «حمام قبله» به یک بنای تاریخی اشاره دارند و ابهامی در خصوص هویت اصلی این میراث فرهنگی وجود ندارد.

موقعیت مکانی: حمام خانم کجاست؟

حمام خانم در قلب بافت تاریخی تهران، در خیابان ۱۵ خرداد، بازارچه نایب السلطنه و کوچه قبله واقع شده است. این موقعیت، آن را در نزدیکی برخی از مهم ترین مراکز تاریخی و تجاری پایتخت قرار می دهد. در گذشته، این حمام در «گذر حمام خانم» قرار داشت و به محله دروازه دولاب نیز نزدیک بود. دسترسی به این گرمابه، امروزه نیز از طریق بازارهای قدیمی و کوچه های تو در توی تهران قدیم امکان پذیر است که خود تجربه ای بی نظیر برای علاقه مندان به تاریخ و معماری محسوب می شود. این قرارگیری در بافت زنده بازار، ارتباط مستقیمی با کارکرد اجتماعی و روزمره گرمابه ها در دوران خود داشته است.

ریشه های تاریخی: چرا و چگونه حمام خانم ساخته شد؟

کاوش در تاریخچه حمام خانم، ما را به دوران پرفراز و نشیب صفویه می برد؛ دورانی که تهران از یک شهر کوچک و نیمه گمنام به تدریج مسیر توسعه را آغاز کرد. این گرمابه نه تنها نمادی از معماری آن دوره است، بلکه بازتابی از نقش و جایگاه حمام ها در زندگی اجتماعی و فرهنگی ایرانیان آن عصر محسوب می شود.

بانی و زمان احداث

حمام خانم به دستور خواهر شاه طهماسب صفوی، یکی از پادشاهان مقتدر و حامی هنر و معماری ایران، در سال ۹۶۵ هجری قمری (مصادف با حدود ۱۵۵۸ میلادی) احداث گردید. این تاریخ، نشان دهنده قدمت بیش از ۴۶۰ ساله این بنا است که آن را در زمره قدیمی ترین سازه های تهران قرار می دهد. هدف از ساخت این گرمابه، تنها استحمام نبوده است، بلکه بخشی از یک مجموعه خدماتی شامل یک مدرسه و یک تکیه نیز به شمار می رفت که متاسفانه از مدرسه و تکیه ساخته شده در همان دوره، اثری برجای نمانده و تنها حمام خانم توانسته است تا به امروز پابرجا بماند. این اقدام خیرخواهانه، نشان از دیدگاه اجتماعی و فرهنگی حاکمان صفوی در جهت تامین رفاه عمومی و توسعه زیرساخت های شهری آن زمان دارد.

جایگاه گرمابه ها در فرهنگ صفوی

در دوران صفویه، حمام ها فراتر از مکان هایی برای نظافت شخصی بودند؛ آن ها مراکز مهم اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی به شمار می آمدند. مردم در حمام ها گرد هم می آمدند، به تبادل اخبار و اطلاعات می پرداختند، قراردادهای تجاری می بستند و مراسم و آیین های مختلفی را برگزار می کردند. این فضاها، محلی برای گفت وگو، آرامش و حتی انجام برخی امور پزشکی سنتی بود. تزئینات داخلی حمام ها، از جمله کاشی کاری های زیبا و نقاشی ها، آن ها را به نمونه هایی چشمگیر از هنر معماری آن دوره تبدیل کرده بود. نقش اجتماعی پررنگ حمام ها در آن زمان، نشان می دهد که احداث بنایی چون حمام خانم، نه تنها پاسخگوی یک نیاز بهداشتی، بلکه برآورده کننده بخش مهمی از زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم تهران بوده است.

تغییر و تحول تهران و بقای بنا

تهران در دوران صفویه، شهری کوچک و رو به توسعه بود. با گذر قرون، این شهر به یک کلان شهر عظیم و پرجمعیت تبدیل شد و سیمای آن دستخوش دگرگونی های بنیادین گردید. بسیاری از بناهای تاریخی، در هجوم توسعه و نوسازی شهری، از بین رفتند و جای خود را به سازه های جدید دادند. در این میان، بقای حمام خانم، خود حکایتی شنیدنی است. این بنا توانسته است در میان هیاهوی تغییرات، فرسایش طبیعی، و گاهی بی توجهی ها، هویت خود را حفظ کند. وجود حمام خانم در نقشه های تاریخی تهران نیز تاییدکننده اصالت و بقای آن است و به وضوح نشان می دهد که بنای کنونی همان ساختار اصلی دوره صفویه است و نه یک جایگزین متأخر. این پایداری، اهمیت آن را به عنوان یک گنجینه میراثی دوچندان می سازد.

بررسی وضعیت تخریب: جزئیات پاسخ به سوال اصلی

برای ارائه پاسخی دقیق به این پرسش که آیا حمام خانم تخریب شده است؟، باید به تفکیک ابعاد مختلف این بنا بپردازیم. واقعیت این است که حمام خانم، سرنوشتی متفاوت در بخش های مختلف خود داشته است.

بنای اصلی: آیا حمام قبله از ریشه تخریب شده است؟

برخلاف برخی شایعات و تصورات عمومی که گمان می کنند حمام قبله اصلی به طور کامل تخریب شده و آنچه امروز باقی مانده است، بنایی جایگزین است، بررسی های تاریخی و کارشناسی نشان می دهد که این عقیده صحیح نیست. اسناد تاریخی و نقشه های قدیمی تهران، به وضوح نام و موقعیت «حمام خانم» را در محله ای که اکنون نیز قرار دارد، ثبت کرده اند. ساختار کلی بنای کنونی، با ویژگی های معماری دوران صفویه همخوانی دارد و شواهد موجود، از جمله شیوه چیدمان آجرها و ابعاد فضایی، تایید می کند که این همان گرمابه اصلی است که در سال ۹۶۵ هجری قمری بنا شده است. بنابراین، می توان با اطمینان گفت که بنای اصلی حمام قبله از ریشه تخریب نشده و همچنان پابرجا است، اما تغییرات و فرسایش زیادی را به خود دیده است.

سرنوشت بخش زنانه: نابودی یک قسمت از تاریخ

متاسفانه، تمامی بخش های حمام به یک سرنوشت دچار نشده اند. یکی از دلایل اصلی نگرانی در مورد وضعیت حمام خانم، تخریب کامل بخش زنانه آن است. حدود ۷۰ سال پیش، بخش زنانه این گرمابه تاریخی، تخریب شد و به جای آن، یک ساختمان مسکونی بنا گردید. امروزه، هیچ اثری از بخش زنانه حمام قبله باقی نمانده و این قسمت از هویت تاریخی بنا برای همیشه از میان رفته است. تنها بخش باقی مانده از این گرمابه، بخش مردانه آن است که خود نیز کاملاً در زیرزمین قرار گرفته و برای دسترسی به آن باید ۱۱ پله به پایین رفت. این تخریب، نمونه ای تلخ از از دست رفتن بخشی از میراث فرهنگی به دلیل عدم توجه کافی و نیازهای توسعه شهری است.

تخریب بخش زنانه حمام خانم و جایگزینی آن با ساختمانی مسکونی، نقطه عطفی در تغییر هویت این بنای تاریخی است که نشان دهنده از دست رفتن بخش مهمی از معماری و کاربری اولیه آن است.

تغییرات و فرسایش در طول زمان

گذشته از تخریب کامل بخش زنانه، بخش باقی مانده (مردانه) نیز در طول زمان دچار تغییرات و فرسایش های متعددی شده است. کاشی کاری های گلدار و تزئینات اولیه که در دوران صفویه شکوه و جلوه خاصی به حمام می بخشیدند، در طول مرمت های غیراصولی و یا به دلیل بی توجهی ها، از بین رفته و جای خود را به مصالح جدید و بی ارزش تر داده اند. برای مثال، پله های ورودی که در گذشته از آجر بودند، امروزه با موزاییک پوشانده شده اند. این تغییرات، اگرچه شاید به قصد مرمت صورت گرفته باشند، اما در بسیاری موارد به اصالت بنا لطمه وارد کرده و اطلاعات باارزشی را از بین برده اند که می توانستند در شناخت دقیق تر معماری و هنر دوره صفویه موثر باشند. فرسایش ناشی از رطوبت مداوم و عدم نگهداری مناسب نیز به ساختار کلی بنا آسیب جدی وارد کرده است.

معماری و ساختار حمام قبله: بازتاب هنر صفوی

معماری حمام قبله (حمام خانم) نمونه ای ارزشمند از سبک معماری صفوی است که با وجود گذشت بیش از پانصد سال، همچنان نشانه هایی از هنر و مهندسی آن دوران را به نمایش می گذارد. این بنای کهن، داستان های بی شماری از زندگی اجتماعی، فرهنگی و هنری مردم تهران را در خود نهفته دارد.

ویژگی های کلی بنا

حمام خانم، با قدمتی بیش از ۵۰۰ سال، یکی از قدیمی ترین سازه های تهران محسوب می شود. در گذشته، مساحت این گرمابه بیش از ۳۰۰ متر مربع بوده که متاسفانه امروزه به حدود ۲۰۰ متر مربع کاهش یافته است؛ با این حال، زیربنای بخش فعال آن همچنان ۷۰ متر مربع باقی مانده است. یکی از مهم ترین ویژگی های معماری حمام قبله، اصل تقارن و هماهنگی است که در طراحی کلی و جزئیات فضایی آن به چشم می خورد. تمامی بخش ها با نظمی هنرمندانه در کنار هم قرار گرفته اند و فضاهای داخلی به گونه ای طراحی شده اند که اتاق های کوچک تر با آرایشی دلنشین در دل فضای اصلی جای گرفته اند، که این خود جلوه ای خاص از زیبایی شناسی معماری صفوی را نشان می دهد. با وجود تخریب ها و تغییرات، این ساختار اولیه همچنان قابل تشخیص است.

بخش های مختلف حمام

گرمابه ها در معماری سنتی ایران، از بخش های متعددی تشکیل می شدند که هر یک کاربری خاص خود را داشتند. حمام خانم نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. در ادامه به بررسی مهم ترین بخش های این حمام، با اشاره به وضعیت کنونی و تغییرات آن می پردازیم:

ورودی و سردر حمام

سردر حمام، نخستین نقطه تماس بازدیدکننده با بناست و در گذشته، با تزئینات گل و بوته ای زیبا، شکوه خاصی داشت. روایت های سالخوردگان محله حاکی از زیبایی خیره کننده این سردر است که همچون یک دعوت نامه هنرمندانه، افراد را به درون حمام فرا می خواند. اما متاسفانه، سردر قدیمی و اصیل حمام، امروزه دیگر به صورت آشکار وجود ندارد. بازسازی ها و مرمت های صورت گرفته در دهه های اخیر، منجر به پوشانده شدن و پنهان شدن دیوار اصلی و کهن سردر زیر لایه های جدید شده است. اگرچه نمای جدید ظاهری مدرن تر به خود گرفته، اما بسیاری از زیبایی ها و اصالت هنری سردر اولیه از دست رفته است و تنها خاطرات آن در ذهن اهالی قدیمی محله زنده است.

سربینه حمام

سربینه، یا همان رختکن حمام، معمولاً یکی از زیباترین و مهم ترین فضاهای گرمابه بود که با تزئینات غنی خود، چشم نوازترین بخش به شمار می رفت. سربینه حمام خانم نیز در گذشته از این قاعده مستثنی نبوده و با کاشی های لاجوردی و رنگارنگ و دیگر تزئینات دلربا آراسته شده بود. این کاشی کاری ها نه تنها جنبه زیبایی شناختی داشتند، بلکه به دلیل خواص بهداشتی و مقاومت در برابر رطوبت، انتخابی هوشمندانه محسوب می شدند. اما در حال حاضر، اثری از آن کاشی های اصیل و رنگین دیده نمی شود. گذشت زمان و مرمت های نامناسب، باعث شده است که دیوارهای سربینه با سیمان پوشانده شوند و تزئینات قدیمی از بین بروند. این تغییرات، بخش زیادی از هویت بصری و هنری این فضا را محو کرده است.

آتشدان گرمابه (تون)

تون یا آتشدان، قلب حرارتی هر گرمابه سنتی محسوب می شد که وظیفه تامین آب گرم و گرمایش فضای حمام را بر عهده داشت. آتشدان حمام خانم در بخش شمالی پشت بام گرمابه قرار گرفته بود و از نظر ساختاری، همچنان به شکل سنتی خود باقی مانده است. در دهه های گذشته، برای گرم کردن آب و فضای حمام از سوخت گاز استفاده می شد که جایگزین سوخت های سنتی نظیر هیزم یا فضولات حیوانی شده بود. تون به عنوان یک عنصر معماری باستانی، نمایانگر شیوه های هوشمندانه گرمایش و مدیریت انرژی در معماری ایرانی است. اگرچه امروزه با پیشرفت تکنولوژی و تغییر سبک زندگی، کاربری اصلی این تون سنتی از بین رفته است، اما همچنان به عنوان بخشی از ساختار تاریخی بنا حفظ شده و گواه زنده ای از گذشته محسوب می شود.

وضعیت کنونی و چالش ها: ندای کمک از دل تاریخ

حمام خانم، این گنجینه پنهان در قلب تهران، با وجود تمامی ارزش های تاریخی و فرهنگی خود، امروزه با چالش های جدی روبرو است. وضعیت کنونی این بنا، نیازمند توجه فوری و برنامه ریزی جامع برای حفاظت و احیای آن است.

وضعیت فیزیکی بنا و ثبت ملی

متاسفانه، وضعیت فیزیکی حمام قبله در حال حاضر نامناسب است و به شدت نیازمند مرمت اضطراری است. رطوبت، فرسایش طبیعی و عدم نگهداری اصولی در طول سالیان متمادی، آسیب های جدی به ساختار بنا وارد کرده است. با این حال، اهمیت تاریخی این گرمابه مورد غفلت کامل قرار نگرفته است؛ حمام خانم در سال ۱۳۸۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و از آن زمان تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی قرار دارد. ثبت ملی، گامی حیاتی در جهت شناسایی ارزش های بنا و الزام به حفاظت از آن محسوب می شود، اما تنها ثبت کافی نیست و نیازمند اقدامات اجرایی و عملیاتی است.

مالکیت و طرح های آینده

مالکیت حمام قبله برای حدود ۷۰ سال در اختیار خانواده بادامی بوده است. این موضوع می تواند پیچیدگی هایی در فرآیند مرمت و بهره برداری ایجاد کند، زیرا هرگونه اقدام حفاظتی و ترمیمی نیازمند هماهنگی و همکاری نزدیک بین مالک خصوصی و سازمان میراث فرهنگی است. در گذشته، طرح هایی برای تبدیل این حمام به موزه مطرح شده بود که می توانست به احیا و حفظ دائمی آن کمک کند. با این حال، تا به امروز این طرح ها به مرحله عملیاتی نرسیده اند و حمام همچنان در وضعیتی نامعلوم به سر می برد. تحقق چنین طرح هایی نیازمند تامین بودجه کافی، توافق با مالک و برنامه ریزی دقیق است.

پیشنهادات برای احیا و حفاظت

احیای حمام خانم نیازمند یک رویکرد چندجانبه و هماهنگ است. برای نجات این میراث ارزشمند، می توان اقدامات زیر را پیشنهاد کرد:

• لزوم همکاری سازمانی: همکاری و تعامل نزدیک و مداوم بین مالک، سازمان میراث فرهنگی، شهرداری و سایر نهادهای مرتبط، اولین و مهم ترین گام است. باید کارگروهی مشترک برای پیگیری امور مرمت و احیا تشکیل شود.
• تأمین اعتبار مالی: پروژه های مرمت بناهای تاریخی نیازمند بودجه های کلان هستند. تامین اعتبار مالی از طریق جذب کمک های دولتی، جلب مشارکت بخش خصوصی و سرمایه گذاران داخلی و خارجی، و همچنین ایجاد تسهیلات و معافیت های مالیاتی برای حامیان این پروژه ها، ضروری است.
• طراحی و اجرای کاربری های مناسب: برای حفظ هویت بنا و بهره برداری از ظرفیت های آن، باید کاربری های جدید و متناسب با شان تاریخی آن تعریف شود. تبدیل آن به فضاهای فرهنگی، گردشگری، آموزشی، یا حتی رستوران و چایخانه های سنتی، می تواند به پایداری اقتصادی و حفظ فیزیکی آن کمک کند.
• آگاه سازی عمومی و جلب مشارکت شهروندان: افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت حمام خانم و جلب مشارکت شهروندان در حفاظت از این میراث، می تواند به ایجاد حمایت اجتماعی و فشار برای اقدامات موثرتر کمک کند. کمپین های رسانه ای و رویدادهای فرهنگی می توانند در این زمینه مفید باشند.

احیای حمام خانم تنها با یک رویکرد جامع و هم افزایی بین نهادهای دولتی، بخش خصوصی و مشارکت فعال شهروندان امکان پذیر است. این بنا نمادی از هویت تاریخی پایتخت است که نباید به فراموشی سپرده شود.

با اجرای این اقدامات جامع و هماهنگ، می توان امیدوار بود که حمام خانم، به عنوان یکی از نمادهای معماری و هویت تاریخی تهران، احیا شده و نه تنها به عنوان یک بنای تاریخی-فرهنگی، بلکه به عنوان یک فضای زنده و پویا در خدمت شهروندان و گردشگران قرار گیرد و از این طریق، سهم خود را در روایت تاریخ بلند این سرزمین ادا کند.

کلام آخر: حمام خانم، گنجینه ای در انتظار احیا

حمام خانم، که امروزه بیشتر با نام حمام قبله نیز شناخته می شود، یکی از کهن ترین و ارزشمندترین یادگارهای معماری دوران صفویه در تهران است. این گرمابه، تنها یک سازه آجری نیست، بلکه فصلی از تاریخ، فرهنگ و زندگی اجتماعی پایتخت را در خود جای داده است. در زمانی که شاه طهماسب صفوی دستور به حصارکشی اطراف تهران داد تا زمینه آبادانی و توسعه آن فراهم شود، خواهر نیک اندیش ایشان نیز در راستای خدمت به مردم، اقدام به ساخت مجموعه ای شامل مدرسه، تکیه و این حمام نمود. متاسفانه، از آن مجموعه گسترده، تنها حمام خانم توانسته است در برابر گذر زمان و تحولات شهر مقاومت کند.

پاسخ به سوال اصلی آیا حمام خانم تخریب شده است؟ پیچیده است: بخش زنانه آن نابود شده و بخش مردانه با فرسایش و تغییرات بسیاری روبرو گشته، اما کلیت بنا همچنان پابرجا و هویت اصلی خود را حفظ کرده است. این گرمابه که از سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، بیش از ۷۰ سال است که تحت مالکیت خانواده بادامی قرار دارد. وضعیت فیزیکی نامناسب کنونی حمام، ضرورت مرمت فوری آن را آشکار می سازد و طرح هایی برای تبدیل آن به موزه، هرچند امیدوارکننده، اما هنوز محقق نشده اند. حفظ این میراث گرانبها، وظیفه ای ملی است که نیازمند عزم جدی و همکاری همه جانبه نهادهای دولتی، بخش خصوصی و آگاهی عمومی شهروندان است. حمام خانم، گنجینه ای در دل شهر است که بی صبرانه در انتظار احیا و بازگشت به شکوه گذشته خود است تا بتواند همچنان روایتگر فصلی مهم از تاریخ پربار تهران باشد.