بررسی تاریخچه پیدایش شهر لیسبون

شهر لیسبون با قدمتی چشمگیر، قدیمی تر از بسیاری از پایتخت های اروپایی از جمله رم، ریشه های خود را عمیقاً در تاریخ کهن قاره سبز جای داده است. این شهر چگونه از یک سکونتگاه باستانی به پایتخت پر جنب و جوش پرتغال بدل شد؟

تاریخچه پیدایش شهر لیسبون، روایتی پیچیده و پرفراز و نشیب از هزاران سال سکونت، تجارت، جنگ و دگرگونی است. از افسانه های باستانی که این شهر را به قهرمانان اساطیری پیوند می زنند تا شواهد محکم باستان شناختی که لایه های تمدنی مختلف را نمایان می سازند، لیسبون همواره نقطه تلاقی فرهنگ ها و مسیرهای تجاری بوده است. در این بررسی جامع، به جزئیات شکل گیری اولیه این شهر، از دوران پیش از تاریخ تا تثبیت آن به عنوان یکی از مهم ترین مراکز شبه جزیره ایبری، خواهیم پرداخت. درک این ریشه های کهن، نه تنها برای علاقه مندان به تاریخ، بلکه برای هر کسی که به دنبال فهم عمیق تر هویت کنونی لیسبون است، ضروری به نظر می رسد.

۱. ریشه های افسانه ای و اولین نشانه های سکونت (دوران پیش از تاریخ و عصر برنز)

پیدایش شهر لیسبون، همچون بسیاری از شهرهای کهن، با هاله ای از افسانه ها و روایت های اساطیری درآمیخته است که مرز میان حقیقت و خیال را در هم می آمیزد. این افسانه ها، ضمن اینکه جذابیت خاصی به تاریخ این شهر می بخشند، اغلب بر پایه حقایق جغرافیایی و پتانسیل های طبیعی منطقه شکل گرفته اند.

۱.۱. افسانه پیدایش توسط اودیسه

یکی از مشهورترین افسانه ها، بنیانگذاری لیسبون را به اودیسه، قهرمان اسطوره ای یونان و شخصیت اصلی اودیسه هومر نسبت می دهد. طبق این روایت، پس از بازگشت از جنگ تروآ، اودیسه در دهانه رود تاگوس پهلو گرفت و شهری به نام اولیسیپو (Olisipo) را بنیان نهاد. این نام بعدها به لیسبون تحول یافت. اگرچه این افسانه فاقد پشتوانه تاریخی است، اما جایگاه ویژه ای در فولکلور و هویت فرهنگی لیسبون یافته است. این روایت، ارتباط این شهر را با دنیای مدیترانه ای باستان و تمدن های بزرگ آن دوران به تصویر می کشد و به قدمت شهر لیسبون اعتبار اسطوره ای می بخشد. این ارتباط افسانه ای، به خوبی نشان می دهد که حتی در دوران باستان نیز، موقعیت جغرافیایی لیسبون تا چه اندازه برای دریانوردان و تمدن های آن سوی مدیترانه جذاب بوده است.

۱.۲. شواهد باستان شناسی از اولین ساکنان

در ورای افسانه ها، کاوش های باستان شناسی شواهد ملموسی از سکونت در منطقه لیسبون را در دوران پیش از تاریخ آشکار ساخته اند. یافته های مربوط به دوران نوسنگی و عصر برنز، از جمله ابزارهای سنگی، سفالینه ها و بقایای سکونتگاه ها، نشان می دهند که این منطقه هزاران سال پیش از میلاد مسیح، مورد توجه انسان ها قرار گرفته بود. موقعیت استراتژیک لیسبون در دهانه رود تاگوس (Tejo) و نزدیکی به اقیانوس اطلس، آن را به نقطه ای ایده آل برای صید ماهی، تجارت و ارتباط با سرزمین های دیگر تبدیل کرده بود. رود تاگوس به عنوان یک مسیر آبی حیاتی، امکان دسترسی به مناطق داخلی و اقیانوس اطلس را فراهم می آورد، که این امر برای جوامع اولیه شکارچی-گردآورنده و سپس کشاورز، مزیت بزرگی محسوب می شد. این شواهد باستان شناختی، بنیانگذاران لیسبون را نه قهرمانان اساطیری، بلکه جوامع اولیه انسانی معرفی می کنند که بر اساس نیازهای اولیه و فرصت های طبیعی، اولین سنگ بناهای تمدن را در این منطقه بنا نهادند. این تفاوت میان افسانه و واقعیت های تاریخی مبتنی بر کاوش ها، عمق بیشتری به درک قدمت لیسبون می بخشد.

۲. دوران فنیقی ها و کارتاژی ها: تولد یک بندر تجاری (حدود ۱۲۰۰ ق.م تا ۲۰۰ ق.م)

با آغاز عصر آهن و گسترش مسیرهای تجاری دریایی، سواحل شبه جزیره ایبری به مقصدی جذاب برای تمدن های دریانورد شرق مدیترانه تبدیل شدند. فنیقی ها و سپس کارتاژی ها، نقشی کلیدی در شکل گیری و توسعه لیسبون به عنوان یک مرکز تجاری ایفا کردند.

۲.۱. ورود فنیقی ها و تأسیس یک پایگاه تجاری

حدود ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، فنیقی ها، دریانوردان و بازرگانان برجسته خاورمیانه، برای اولین بار در دهانه رود تاگوس مستقر شدند. هدف اصلی آن ها از استقرار در این منطقه، تأسیس یک پایگاه تجاری جهت دسترسی به منابع غنی شبه جزیره ایبری، به ویژه فلزاتی نظیر قلع و مس بود که برای تولید برنز و سایر ابزارآلات مورد نیازشان حیاتی بودند. آن ها شهرکی تجاری در این مکان بنا نهادند که گمان می رود نام آن «Alis Ubbo» به معنای «بندر دلنشین» یا «بندر امن» بوده است. این نام گذاری به خوبی نشان دهنده اهمیت استراتژیک و جذابیت طبیعی منطقه برای فعالیت های دریایی و تجاری است. پایگاه فنیقی در لیسبون، به سرعت به یک حلقه ارتباطی مهم در مسیرهای تجاری گسترده فنیقی ها تبدیل شد که مدیترانه را به اقیانوس اطلس متصل می کرد. این حضور فنیقی ها، اولین جرقه های شهرنشینی را در این نقطه جغرافیایی روشن کرد و ریشه لیسبون را به یکی از کهن ترین شبکه های تجاری جهان باستان پیوند زد.

۲.۲. نفوذ کارتاژی ها و ادامه رونق تجاری

با افول قدرت فنیقی ها، کارتاژ، که خود مستعمره ای از فنیقیه بود و به قدرتی دریایی در غرب مدیترانه تبدیل شده بود، نفوذ خود را بر این پایگاه تجاری گسترش داد. کارتاژی ها، با ادامه و توسعه فعالیت های تجاری فنیقی ها، بندر لیسبون را بیش از پیش رونق بخشیدند. آن ها از این بندر به عنوان نقطه ای استراتژیک برای گسترش امپراتوری تجاری خود به سمت شمال و غرب اروپا استفاده می کردند. شواهد باستان شناسی از این دوره، شامل سفالینه های کارتاژی و سکه های ضرب شده با نقوش کارتاژی، تأییدی بر حضور و نقش آن ها در توسعه این بندر است. دوران حاکمیت فنیقی ها و کارتاژی ها، بنیان های اقتصادی و جغرافیایی لیسبون را به عنوان یک بندر بین المللی مستحکم کرد و نقشی اساسی در تاریخ باستانی لیسبون ایفا نمود. این دوره نه تنها به لحاظ اقتصادی، بلکه از نظر تبادل فرهنگی نیز اهمیت فراوانی داشت، زیرا لیسبون به واسطه این ارتباطات، با تمدن های مختلف مدیترانه ای آشنا شد.

۳. لیسبون در آغوش امپراتوری روم: Olisipo Felix (حدود ۲۰۵ ق.م تا سده پنجم میلادی)

با قدرت گیری جمهوری روم و توسعه طلبی آن در غرب مدیترانه، سرنوشت لیسبون نیز دستخوش تغییر شد. این شهر، که از دیرباز به دلیل موقعیت استراتژیک و تجاری خود مورد توجه تمدن های بزرگ بود، به زودی تحت سیطره روم قرار گرفت و به یکی از مراکز مهم امپراتوری در شبه جزیره ایبری بدل شد.

۳.۱. فتح توسط رومیان و ادغام در امپراتوری

در حدود ۲۰۵ سال پیش از میلاد مسیح، لیسبون در جریان جنگ های پونیک (جنگ های میان روم و کارتاژ) به دست رومیان سقوط کرد. این فتح، سرآغاز دوره ای طولانی و شکوفا برای این شهر بود که طی آن به بخشی جدایی ناپذیر از استان لوسیتانیا (Lusitania) در امپراتوری روم تبدیل شد. رومیان به سرعت به اهمیت نظامی و تجاری این بندر پی بردند. لیسبون نه تنها یک پایگاه دریایی مهم برای ناوگان رومی بود، بلکه به عنوان یک نقطه کلیدی در شبکه دفاعی و تجاری امپراتوری در غرب شبه جزیره ایبری نیز عمل می کرد. کنترل رود تاگوس و دسترسی به اقیانوس اطلس، به رومیان امکان می داد تا بر مسیرهای تجاری تسلط یابند و منابع طبیعی منطقه را به داخل امپراتوری سرازیر کنند. فتح لیسبون توسط رومیان، نقطه عطفی در تاریخ اولیه لیسبون بود و آن را از یک پایگاه تجاری محلی به شهری با ساختار و نظم رومی تبدیل کرد.

۳.۲. شکوفایی شهری و فرهنگی تحت حاکمیت روم

دوران حاکمیت روم بر لیسبون، عصر شکوفایی و توسعه بی سابقه این شهر بود. در سال ۴۸ پیش از میلاد، ژولیوس سزار، به پاس وفاداری مردم شهر در حمایت از روم، لیسبون را با لقب «Civitas Felicita Julia Olisipo» مفتخر ساخت. این نام به معنای «شهر با سعادت ژولیا اولیسیپو» بود و از آن پس، نام قدیمی لیسبون در دوران رومیان Olisipo Felix گشت. این عنوان نه تنها نشان دهنده موقعیت ممتاز شهر بود، بلکه به ساکنان آن حقوق شهروندی رومی نیز اعطا می کرد.

تحت حاکمیت روم، لیسبون شاهد توسعه چشمگیر زیرساخت ها بود. معابد باشکوه، حمام های عمومی مجهز، تئاترها و یک فروم (بازار و مرکز اجتماعی) در این شهر ساخته شدند. بقایای این سازه ها، که برخی از آن ها هنوز هم در زیر خیابان های مدرن لیسبون کشف می شوند، گواه عظمت و پیشرفت آن دوران هستند. اقتصاد لیسبون در این دوره بر پایه تجارت، کشاورزی (به ویژه تولید روغن زیتون و شراب که به سایر نقاط امپراتوری صادر می شد) و ماهیگیری رونق یافت. زندگی روزمره در شهر، با فرهنگ و آداب رومی عجین شده بود و لیسبون به یکی از مراکز فرهنگی مهم در غرب امپراتوری تبدیل شده بود.

این دوره از تاریخ لیسبون، نه تنها بنیان های شهری و زیرساختی آن را شکل داد، بلکه هویت فرهنگی آن را نیز با میراث لاتین پیوند زد که تا به امروز نیز در زبان و فرهنگ پرتغالی قابل مشاهده است.

۴. دوران گذار و حکمرانی مورها: بازآفرینی Al-Ushbuna (سده پنجم تا دوازدهم میلادی)

پس از قرن ها شکوه زیر سایه امپراتوری روم، لیسبون وارد دوره ای از دگرگونی های عمیق شد. سقوط روم، ظهور قبایل ژرمن و سپس فتح مسلمانان، هر یک لایه ای جدید بر پیکره تاریخی این شهر افزودند و آن را برای قرن ها تحت تأثیر قرار دادند.

۴.۱. سقوط امپراتوری روم و دوران ویزگوت ها

در سده پنجم میلادی، با فروپاشی امپراتوری روم غربی، شبه جزیره ایبری شاهد مهاجرت و استقرار قبایل ژرمن بود. ویزگوت ها، یکی از قدرتمندترین این قبایل، کنترل لیسبون و مناطق اطراف آن را به دست گرفتند. این دوره، با کاهش اهمیت شهری، زوال زیرساخت های رومی و دوره ای از بی ثباتی همراه بود. شبکه تجاری وسیع روم که لیسبون بخشی از آن بود، از هم گسست و شهر تا حدودی از رونق سابق خود افتاد. با این حال، حتی در این دوران پرچالش نیز، هسته اصلی شهر و برخی از سنت های آن باقی ماندند و لیسبون به حیات خود ادامه داد، هرچند که دیگر آن شکوه رومی را نداشت. این دوره گذار، زمینه ساز ورود یک قدرت جدید و تأثیرگذار بود که چهره لیسبون را برای قرن ها دگرگون ساخت.

۴.۲. فتح لیسبون توسط مسلمانان و عصر طلایی

در اوایل سده هشتم میلادی (سال ۷۱۴ میلادی)، لیسبون به دست مسلمانان (مورها) فتح شد. این فتح، که بخشی از گسترش سریع خلافت اموی در شبه جزیره ایبری بود، آغاز عصر جدیدی از شکوفایی و تغییر برای شهر بود. مورها نام شهر را به «Al-Ushbuna» (اوشبونه) تغییر دادند و آن را به یکی از مهم ترین مراکز تمدن اسلامی در غرب اروپا تبدیل کردند. تحت حاکمیت مورها، لیسبون بار دیگر به یک مرکز تجاری پررونق تبدیل شد و روابط تجاری گسترده ای با شمال آفریقا و شرق اسلامی برقرار کرد. این دوره شاهد پیشرفت های چشمگیر در زمینه کشاورزی بود، زیرا مورها سیستم های آبیاری نوین و محصولات کشاورزی جدیدی را به منطقه معرفی کردند.

تأثیرات فرهنگی و معماری مورها بر لیسبون عمیق و ماندگار بود. قلعه سنت جورج (Castelo de São Jorge) که بر بلندای تپه ای مشرف به شهر قرار دارد، ریشه هایی در استحکامات مورها دارد و گواه معماری و مهندسی پیشرفته آن هاست. مراکز علمی و فرهنگی نیز در Al-Ushbuna رونق گرفتند و شهر به محلی برای تبادل دانش میان شرق و غرب اسلامی تبدیل شد. برای چندین قرن، حاکمیت مورها در لیسبون، این شهر را به نگینی درخشان در آندلس اسلامی بدل کرد، که نه تنها به لحاظ اقتصادی، بلکه از نظر فرهنگی و فکری نیز نقشی بی بدیل ایفا می کرد.

این عصر طلایی اسلامی، لایه های غنی از فرهنگ و معماری را به هویت لیسبون افزود که امروزه نیز در بافت شهر قابل لمس است و میراثی ارزشمند از تمدن های گذشته را به نمایش می گذارد.

۵. بازپس گیری و تولد پایتخت پرتغال (۱۱۴۷ میلادی به بعد)

پس از قرن ها حکمرانی مسلمانان، سرنوشت لیسبون بار دیگر در آستانه تحولی بزرگ قرار گرفت. جنبش بازپس گیری مسیحیان (Reconquista) که در شبه جزیره ایبری در جریان بود، به دروازه های این شهر رسید و مسیر تاریخی آن را برای همیشه دگرگون ساخت.

۵.۱. جنگ های صلیبی و فتح لیسبون

در سال ۱۱۴۷ میلادی، لیسبون به صحنه یکی از مهم ترین رویدادهای «رکنکوئیستا» تبدیل شد. آفونسو هنریکه، نخستین پادشاه پرتغال، با حمایت نیروهای صلیبی از شمال اروپا، شهر را محاصره کرد. این محاصره که ماه ها به طول انجامید، سرانجام با سقوط شهر به دست مسیحیان پایان یافت. فتح لیسبون توسط آلفونسو هنریکه، نه تنها یک پیروزی نظامی بزرگ بود، بلکه از اهمیت نمادین فراوانی نیز برخوردار بود. این رویداد، تثبیت قدرت پادشاهی پرتغال و گسترش نفوذ مسیحیت در منطقه را به همراه داشت. سقوط شهر از دست مورها، به معنای پایان قریب به چهار قرن حاکمیت اسلامی بود و آغازگر دوره ای جدید از بازسازی و بازآفرینی بر پایه فرهنگ و هویت مسیحی. پیامدهای این فتح، شامل تغییرات جمعیتی، مذهبی و فرهنگی گسترده ای در شهر بود که به تدریج لیسبون را به سمت یک پایتخت مسیحی اروپایی سوق داد. این پیروزی، نقشی بنیادین در تاریخ پرتغال ایفا کرد و مسیر آینده لیسبون را به عنوان قلب تپنده این کشور تعیین نمود.

۵.۲. تثبیت لیسبون به عنوان پایتخت و آغاز دوران اکتشافات

پس از فتح مجدد، لیسبون به سرعت جایگاه خود را به عنوان یک مرکز استراتژیک و اقتصادی در پادشاهی نوپای پرتغال تثبیت کرد. در سال ۱۲۵۵ میلادی، لیسبون رسماً به پایتخت پادشاهی پرتغال تبدیل شد، تصمیمی که به دلیل موقعیت مرکزی و بندرگاه عظیم آن گرفته شد. این انتقال پایتخت، اهمیت سیاسی و اقتصادی شهر را دوچندان کرد و آن را به قلب تپنده دربار و تجارت پرتغال تبدیل ساخت.

اوج رونق و شهرت لیسبون در عصر اکتشافات (قرن ۱۵ و ۱۶ میلادی) فرا رسید. با هدایت دریانوردان و کاشفان پرتغالی نظیر واسکو داگاما، پرتغال به یک قدرت دریایی و استعماری تبدیل شد و لیسبون به کانون این امپراتوری جهانی بدل گشت. این شهر به عنوان نقطه ی آغازین و پایان دهنده مسیرهای دریایی به آفریقا، آسیا و آمریکا، به یکی از ثروتمندترین و پرجمعیت ترین شهرهای جهان تبدیل شد. تجارت ادویه، طلا و سایر کالاهای باارزش از مستعمرات، ثروت عظیمی را به لیسبون سرازیر کرد و باعث شکوفایی بی سابقه معماری، هنر و فرهنگ شد. ساختمان های باشکوهی نظیر صومعه جرونیموس (Jerónimos Monastery) و برج بلم (Belém Tower) که امروزه نمادهای لیسبون هستند، یادآور دوران طلایی قدرت دریایی پرتغال و نقش محوری لیسبون در آن عصر هستند. این دوره، نه تنها لیسبون را به یک پایتخت بین المللی تبدیل کرد، بلکه آن را برای همیشه در حافظه تاریخی جهان به عنوان دروازه ای به سوی دنیای جدید حک کرد.

بدین ترتیب، لیسبون از یک پایگاه تجاری باستانی، به یکی از مهم ترین مراکز قدرت و ثروت در دوران مدرن اولیه بدل گشت و میراثی ماندگار از خود بر جای گذاشت.

نتیجه گیری

پیدایش شهر لیسبون، داستانی از هزاران سال تعامل انسان با محیط، ظهور و افول تمدن ها، و تکامل شهری است. از اولین سکونتگاه های پیش از تاریخ که در کنار رود تاگوس شکل گرفتند، تا پایگاه های تجاری فنیقی ها و کارتاژی ها، و سپس شکوفایی بی بدیل تحت لوای امپراتوری روم با نام Olisipo Felix، لیسبون همواره نشانه ای از اهمیت استراتژیک خود را به نمایش گذاشته است. دوران گذار تحت حاکمیت ویزگوت ها و سپس عصر طلایی مسلمانان با نام Al-Ushbuna، لایه های فرهنگی غنی و متنوعی را به این شهر افزود. در نهایت، بازپس گیری توسط مسیحیان و تثبیت آن به عنوان پایتخت پرتغال، به ویژه در عصر اکتشافات، لیسبون را به یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین شهرهای جهان تبدیل کرد.

لیسبون امروزی، نتیجه ی هزاران سال لایه لایه شدن تمدن ها و فرهنگ هاست؛ شهری که در هر کوچه و خیابانش، می توان ردپای تاریخ باستانی لیسبون را مشاهده کرد. این میراث تاریخی و فرهنگی غنی، لیسبون را به مقصدی منحصر به فرد برای کاوش و درک عمیق تر ریشه های تمدن اروپایی و مدیترانه ای تبدیل کرده است. بازدید از این شهر، نه تنها فرصتی برای لذت بردن از زیبایی های آن، بلکه تجربه ای فراموش نشدنی برای سفر در زمان و آشنایی با قدمت شهر لیسبون است.