آنچه در تاریخ در مورد آتشکده یزد ثبت شده است…

تاریخ در مورد آتشکده یزد، روایتی از پایداری ۱۵۰۰ ساله آتش ورهرام، معماری تلفیقی و نقش بی بدیل آن در حفظ آیین زرتشت را ثبت کرده است. این نیایشگاه، نه تنها یک بنای مذهبی، بلکه نمادی از هویت فرهنگی و تاریخی ایرانیان است که حکایت از فداکاری موبدان و زرتشتیان برای روشن نگه داشتن فروغ جاودان حقیقت دارد.

آتشکده یزد، با آتشی که قرن هاست بی وقفه می سوزد، قلب تپنده شهر باستانی یزد و نمادی از فرهنگ غنی ایران زمین است. این بنای سترگ، صرفاً یک ساختمان نیست، بلکه گنجینه ای از تاریخ، معنویت و هنر به شمار می رود که هر گوشه اش داستانی از استقامت و ایمان را روایت می کند. در اعماق باورهای ایرانی و زرتشتی، آتش جایگاهی فراتر از یک عنصر طبیعی دارد؛ نمادی از پاکی، روشنایی، حقیقت و اهورامزداست که از دیرباز در زندگی و اندیشه ایرانیان ریشه دوانده است. این مقاله به بررسی جامع آنچه در تاریخ در مورد آتشکده یزد ثبت شده است می پردازد؛ از ریشه های تقدس آتش در ایران باستان و سرگذشت پر فراز و نشیب ۱۵۰۰ ساله آتش ورهرام، تا ظرایف معماری بنای کنونی و اهمیت آن در آیین زرتشت، و در نهایت ارائه راهنمایی کامل برای بازدیدکنندگانی که قصد تجربه این میراث معنوی را دارند.

ریشه های تقدس آتش در ایران: از اسطوره تا آیین

آتش در تمدن ایران، پیش از ظهور آیین زرتشت و حتی پس از آن، همواره جایگاهی قدسی و محوری داشته است. این عنصر چهارگانه، نه تنها منبع گرما و نور بوده، بلکه در کیهان شناسی، اساطیر و فلسفه ایرانی، نمادی از حیات، پاکی و تجلی الهی به شمار می آمده است.

آتش، عنصری ازلی و ابدی در باورهای ایرانی

جایگاه آتش در کیهان شناسی و باورهای اساطیری ایران باستان عمیق و چندلایه است. پیش از زرتشت، در دوران مهرپرستی، خورشید به عنوان سرچشمه اصلی نور و گرما، جایگاهی بس والا داشت و آتش زمینی، تجلی این فروغ آسمانی محسوب می شد. مهرپرستان، خورشید را نماد حیات و نیروی آفرینش می دانستند و آتش را به پاس این موهبت بزرگ، محترم می شمردند. با ظهور اشوزرتشت و بنیان گذاری آیین مزدیسنا، فلسفه آتش ابعاد جدیدی یافت. در اوستا، آتش نه تنها نشانه ای از پاکی و فروغ اهورامزدا، بلکه نمادی از نور، گرما، زندگی و حقیقت است. زرتشتیان، آتش را مقدس می دانند زیرا از هرگونه آلودگی و پلیدی مبرا است و همواره به سمت بالا و پاکی میل می کند. این نگاه، آتش را از عنصری صرفاً مادی، به یک مفهوم روحانی و نمادین ارتقا داد.

در مقایسه با دیگر عناصر مقدس در آیین زرتشت (آب، خاک و هوا)، آتش جایگاهی ویژه دارد. در حالی که آب نماد پاکی و حیات، خاک نماد رویش و هوا نماد نفس زندگی است، آتش با خاصیت پالایش گر و پاک کننده خود، ارتباط مستقیم تری با ذات اهورامزدا می یابد. این برتری، در نحوه نگهداری و احترام به آتش در آتشکده ها و همچنین در آیین ها و مراسم زرتشتیان به وضوح مشهود است.

آتش در زندگی روزمره و فرهنگ عامه ایرانیان

اهمیت آتش تنها به بعد مذهبی آن محدود نمی شود، بلکه به عمق فرهنگ عامه و زندگی روزمره ایرانیان نیز نفوذ کرده است. بسیاری از ضرب المثل ها و اصطلاحات رایج فارسی ریشه در همین تقدس دیرینه دارند. عباراتی چون «اجاقش کور است» یا «اجاقت سبز باد» که به ترتیب به خانواده های بی فرزند یا آرزوی افزایش نسل اشاره دارند، بیانگر اهمیت داشتن آتشدان روشن در خانه و نقش فرزندان در پایداری آن بوده اند. در گذشته، آوردن آتش از آتشکده به خانه، وظیفه ای مقدس و حیاتی بر عهده فرزندان بود؛ خانواده ای که فرزندی برای این کار نداشت، اجاقش خاموش و بی فروغ می ماند.

جشن ها و آیین های مرتبط با آتش نیز بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ ایرانی را تشکیل می دهند. جشن هایی مانند چهارشنبه سوری و سده، با محوریت آتش برگزار می شوند. فلسفه پریدن از روی آتش در چهارشنبه سوری، نه تنها به دفع بلا و بیماری، بلکه به جذب انرژی پاک و روشنایی آتش و از بین بردن تیرگی ها و غم ها در سال پیش رو اشاره دارد. جشن سده نیز به پاس کشف آتش توسط هوشنگ شاه و گرامیداشت نور و گرما برگزار می گردد. این آیین ها، نشان دهنده پیوند ناگسستنی ایرانیان با عنصر آتش و درک عمیق آن ها از قدرت های دگرگون کننده و پاک کننده آن است.

آتش در فلسفه زرتشت، نمادی از فروغ اهورایی، پاکی بی انتها و تجلی حقیقت است که همواره به سوی بالا و کمال میل می کند و این ماهیت، آن را از دیگر عناصر متمایز می سازد.

سرگذشت ۱۵۰۰ ساله آتش ورهرام: داستانی از پایداری و کوچ

آتشکده یزد میراث دار آتشی است که بیش از ۱۵۰۰ سال فروزان مانده و داستانی پرماجرا از فداکاری، محافظت و مهاجرت را روایت می کند. این آتش مقدس که به «آتش ورهرام» یا «آتش بهرام» شهرت دارد، از مهم ترین آتش های زرتشتیان به شمار می رود.

شناسنامه آتش مقدس ورهرام

نام «آتش ورهرام» به معنای «آتش پیروزی» است و جایگاه ویژه ای در میان سه درجه آتش مقدس زرتشتیان (ورهرام، آذران و دادگاه) دارد. این آتش از نظر تقدس، بالاترین درجه را داراست و شکل گیری آن فرآیندی پیچیده و طولانی دارد. برای افروختن آتش ورهرام، نیاز به جمع آوری و تلفیق شعله های آتش از ۱۶ منبع مختلف است که هر یک نمادی از گروه های اجتماعی یا منابع طبیعی هستند، از جمله آتش ناشی از صاعقه، آتش سوزاندن لاشه، آتش صنعتگران، آتش پادشاه، و دیگر آتش های مرتبط با زندگی روزمره و طبیعت. این فرآیند تلفیق و تطهیر، نمادی از اتحاد و پاکی جامعه زرتشتی و احترام به همه جوانب آفرینش است. نگهداری و روشن نگه داشتن این آتش، خود نیاز به آداب و مراقبت های خاصی دارد که موبدان وظیفه آن را بر عهده دارند.

مسیر پرماجرای آتش ورهرام: از آذرفرنبغ تا یزد

سرگذشت آتش ورهرام آتشکده یزد، روایتی از پایداری در برابر سختی ها و تلاش بی وقفه برای حفظ میراثی کهن است. خاستگاه اصلی این آتش، آتشکده عظیم «آذرفرنبغ» در کارین فارس (استان فارس کنونی) بوده که یکی از سه آتش بزرگ ساسانیان و متعلق به موبدان و روحانیون زرتشتی بود. پس از حمله اعراب به ایران و فروپاشی حکومت ساسانی، زرتشتیان با دشواری های فراوانی روبرو شدند و برای حفظ آتش های مقدس خود، دست به اقداماتی پنهانی و محافظه کارانه زدند.

آتش آذرفرنبغ برای در امان ماندن از گزند، سفری طولانی را آغاز کرد:

1. آتشکده کاریان لارستان: پس از دوره ساسانی، این آتش به مدت طولانی در آتشکده کاریان در لارستان نگهداری شد.
2. غار عقدا: در دوره ای، برای حدود ۳۰ سال، آتش در یک غار نزدیک روستای عقدا در استان یزد پناه داده شد تا از دیده بیگانگان پنهان بماند.
3. غار اشکفت یزدان: این آتش برای حدود ۷۰۰ سال در غار اشکفت یزدان، که یک مکان مقدس و پنهان برای زرتشتیان بود، روشن نگاه داشته شد. این دوره طولانی نشان دهنده عمق فداکاری ها و اراده آن ها برای حفظ این میراث معنوی است.
4. روستاهای ترک آباد و شریف آباد اردکان: پس از آن، آتش به روستای ترک آباد اردکان و سپس به شریف آباد منتقل شد و برای نزدیک به ۳۰۰ سال در این مناطق نگهداری می شد. این روستاها به مراکز مهمی برای زرتشتیان تبدیل شده بودند.
5. منازل موبدان در یزد: در نهایت، آتش به شهر یزد منتقل شد و برای مدتی در خانه های موبدان بزرگ، از جمله خانه موبد تیرانداز آذرگشسب در محله خلف خان علی یزد، به صورت پنهانی نگهداری می شد.
6. بنای کنونی آتشکده یزد: پس از قرن ها جابه جایی و پنهان کاری، سرانجام در قرن چهاردهم شمسی، با احداث بنای کنونی آتشکده یزد، این آتش مقدس در سال ۱۳۱۸ شمسی به منزلگاه دائمی خود منتقل شد و از آن زمان تاکنون بی وقفه فروزان مانده است.

این مسیر پرفراز و نشیب و پایداری آتش در طول ۱۵ قرن، گواه تلاش های بی وقفه و فداکاری های بی شمار زرتشتیان برای حفظ یکی از ارزشمندترین نمادهای مذهبی و فرهنگی خود در برابر حوادث و دگرگونی های تاریخی است. هر مرحله از این کوچ، فصلی جدید در داستان استقامت و ایمان این جامعه را رقم زده است.

معماری و کالبد آتشکده یزد: نمادی از پیوند تاریخ و هنر

بنای کنونی آتشکده یزد که آتش ۱۵۰۰ ساله ورهرام را در دل خود جای داده، نه تنها از نظر تاریخی بلکه از جنبه معماری نیز حائز اهمیت است. این ساختمان با تلفیقی هنرمندانه از سبک های معماری و عناصر فرهنگی، جلوه ای از پیوند دیرینه میان تاریخ و هنر ایران را به نمایش می گذارد.

داستان بنای کنونی: از همابائی تا رضا شاه

ساختمان کنونی آتشکده یزد در اوایل قرن چهاردهم شمسی، در دوران پهلوی اول و با حمایت و سرمایه گذاری زرتشتیان ایران و پارسیان هند آغاز شد. کلنگ این بنا در سال ۱۳۱۳ شمسی به زمین زده شد. سرمایه اصلی برای ساخت این پروژه بزرگ توسط بانویی نیکوکار از زرتشتیان پارسی هند به نام «همابائی» تامین گردید. در این میان، نقش ارباب جمشید امانت، یکی از شخصیت های برجسته و نیک اندیش زرتشتی، در جذب سرمایه و نظارت بر ساخت این بنا بسیار تعیین کننده بود. ارباب جمشید امانت بارها به هند سفر کرد تا حمایت انجمن پارسیان هند را جلب نماید و زمین مورد نیاز برای ساخت آتشکده نیز توسط چند تن از زرتشتیان ایران وقف شد. این همکاری و مشارکت گسترده، نشان دهنده اهمیت این پروژه برای جامعه زرتشتی در آن زمان بود.

ساخت آتشکده در سال ۱۳۱۵ شمسی به اتمام رسید و سه سال بعد، در سال ۱۳۱۸ شمسی، آتش ورهرام پس از قرن ها کوچ و پنهان کاری، به خانه دائمی خود منتقل شد. این بنا در سال ۱۳۷۸ شمسی با شماره ۲۴۳۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. البته در ابتدا مخالفت هایی با این ثبت صورت گرفت، زیرا برخی از زرتشتیان نگران بودند که با ورود گسترده گردشگران، قداست و آرامش این مکان خدشه دار شود؛ اما در نهایت، اهمیت تاریخی و فرهنگی آن بر این ملاحظات غلبه کرد و به عنوان یک میراث ملی شناخته شد.

ویژگی های معماری: تلفیق سبک ها و نمادشناسی

معماری آتشکده یزد تلفیقی جذاب از سبک های معماری زرتشتیان پارسی هند و عناصر معماری سنتی ایرانی است. این بنا با سادگی و عظمت خاص خود، در هماهنگی کامل با طبیعت پیرامون طراحی شده است. حوض دایره ای شکل بزرگ در جلوی ساختمان اصلی و درختان همیشه سبز سرو و کاج که محوطه را احاطه کرده اند، فضایی آرامش بخش و معنوی ایجاد می کنند. سرو، به عنوان درخت جاودانگی، نمادی از ابدیت و زندگی پایدار در فرهنگ ایرانی است.

هنرمندان چیره دست نیز در خلق زیبایی های این بنا نقش داشتند. سنگ تراشان اصفهانی مسئول تراشیدن سرستون های سنگی و سنگ های گل دار پای دیوارها بودند که آن ها را در اصفهان تراشیده و به یزد منتقل کردند. کاشی کاران یزدی نیز نگاره فروهر را بر بالای سردر ورودی با ظرافتی خاص کاشی کاری کرده اند که خود نمادی قدرتمند در آیین زرتشت است.

بخش های کلیدی آتشکده یزد

آتشکده یزد از چندین بخش مهم تشکیل شده است که هر یک کارکرد و معنای خاص خود را دارند:

• اتاقک آتشدان (مجمر): این بخش قلب آتشکده است، جایی که آتش ورهرام در یک ظرف برنزی بزرگ و در پشت یک محفظه شیشه ای محافظت می شود. تنها هیربدان (موبدان مسئول نگهداری آتش) اجازه دارند وارد این اتاقک شوند. هیربد، با پوشاندن دهان و بینی خود با پارچه ای سفید به نام «پدام» برای جلوگیری از آلوده شدن آتش با نفس و بوی انسان، روزانه چندین بار تکه های چوب خشک و معطر (معمولاً از درختان زردآلو و بادام) را به آتش می افزاید تا شعله آن فروزان بماند. بازدیدکنندگان می توانند آتش مقدس را تنها از پشت شیشه مشاهده کنند.
• آب انبار آتشکده: وجود آب انبار در کنار آتشکده ها یک ویژگی معماری و فلسفی مهم است. این آب انبار که در زیرزمین آتشکده قرار دارد، شامل سردر، پلکان، پاشیر، مخزن و بادگیر است. آب در آیین زرتشت، نماد پاکی و سرزندگی است و وجود آن در کنار آتش، که نماد نور و گرمای پاک است، تعادلی بین دو عنصر حیاتی را نشان می دهد. امروزه این فضا برای نمایشگاه های فرهنگی و عکس های مربوط به مراسم زرتشتیان استفاده می شود.
• تالار ورجاوند: این تالار که توسط پرویز ورجاوند بازسازی شده است، فضایی برای برگزاری نمایشگاه های فرهنگی، مراسم مذهبی و گردهمایی های زرتشتیان است. در این تالار، بازدیدکنندگان می توانند با آداب و رسوم، لباس های سنتی، تصاویر و کتب مرتبط با آیین زرتشت، از جمله اوستا، آشنا شوند.
• حیاط و محوطه: محوطه بزرگ آتشکده با حوض دایره ای شکل و درختان سرسبز، فضایی دلپذیر برای بازدید و تفکر فراهم می کند. این حیاط، محل برگزاری برخی از مراسم و آیین های زرتشتیان نیز هست.
• نگاره فروهر: نماد فروهر، به عنوان یکی از مهم ترین و شناخته شده ترین نمادهای زرتشتیان و ایران باستان، بر سردر ورودی و همچنین در سرستون های آتشکده به زیبایی کاشی کاری شده است. فروهر به معنای «پیش برنده» و «بالابرنده» است و از پنج بخش اصلی تشکیل شده است که هر کدام معنای خاص خود را دارند:
  • سر پیرمرد: نماد تجربه و حکمت.
  • دو بال گسترده: نماد اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک (سه اصل اخلاقی زرتشتی).
  • حلقه در مرکز: نماد پیمان با اهورامزدا و بی کرانگی روح.
  • پایین تنه سه قسمتی: نماد سه اصل بد (پندار بد، گفتار بد، کردار بد) که انسان باید از آن ها دوری کند.
  • دست های رو به بالا: نماد نیایش و ارتباط با جهان مینوی.

  فروهر در باور زرتشتیان، نماد روحی است که پیش از تولد وجود داشته و پس از مرگ نیز به عالم روحانی بازمی گردد و همواره انسان را به سوی نیکی و کمال هدایت می کند. این نگاره بر روی بنا، از همان ابتدا هویت فرهنگی و مذهبی این مکان را آشکار می سازد.

راهنمای کامل بازدید از آتشکده یزد: تجربه ای معنوی و تاریخی

بازدید از آتشکده یزد، فرصتی بی نظیر برای درک عمیق تر تاریخ، فرهنگ و آیین زرتشت در ایران است. برای داشتن تجربه ای کامل و محترمانه، آگاهی از برخی نکات و آداب ضروری است.

موقعیت مکانی و راه های دسترسی

آتشکده ورهرام یزد در شهر یزد، خیابان آیت الله کاشانی، قرار دارد. این خیابان یکی از اصلی ترین شریان های شهری یزد است و دسترسی به آن با وسایل نقلیه عمومی (تاکسی، اتوبوس) یا شخصی به آسانی امکان پذیر است. تابلوهای راهنما در شهر، مسیر رسیدن به این جاذبه تاریخی و مذهبی را به وضوح نشان می دهند.

ساعات بازدید و قوانین ورودی

آتشکده یزد در تمام روزهای هفته به جز جمعه ها و برخی مناسبت های خاص، برای بازدید عموم باز است. ساعات بازدید در نیمه اول و دوم سال متفاوت است و معمولاً به شرح زیر است:

دوره زمانی	ساعات بازدید صبح	ساعات بازدید عصر
شش ماه اول سال (بهار و تابستان)	۸:۰۰ تا ۱۱:۴۵	۱۶:۰۰ تا ۱۹:۴۵
شش ماه دوم سال (پاییز و زمستان)	۸:۰۰ تا ۱۱:۴۵	۱۵:۰۰ تا ۱۸:۴۵

هزینه ورودی برای گردشگران داخلی و خارجی متفاوت است و توصیه می شود قبل از بازدید، آخرین نرخ ها را از طریق منابع معتبر محلی یا وب سایت های گردشگری بررسی کنید. عموم بازدیدکنندگان باید از ورودی مشخصی وارد محوطه شوند که معمولاً ورودی شرقی است، در حالی که زرتشتیان برای مراسم خاص از ورودی پشتی استفاده می کنند.

آداب و رسوم و ملاحظات بازدید

به دلیل قداست این مکان، رعایت آداب خاصی هنگام بازدید از آتشکده ضروری است:

• پوشش مناسب: بازدیدکنندگان مرد باید از کلاه سفید استفاده کنند و زنان باید روسری سفید و لباس های رنگ روشن بر تن داشته باشند. پوشش باید پوشیده و محترمانه باشد.
• حفظ سکوت: رعایت سکوت و آرامش در محیط آتشکده از اهمیت بالایی برخوردار است تا فضای معنوی آن حفظ شود.
• ورود بدون کفش: برای ورود به ساختمان اصلی و نزدیکی به اتاقک آتشدان، باید کفش ها را از پا درآورد.
• ممنوعیت دمیدن به آتش: هرگونه دمیدن یا آلوده کردن آتش ورهرام ممنوع است، زیرا این عمل خلاف آداب احترام به آتش مقدس تلقی می شود.
• احترام به مراسم: در صورت همزمانی بازدید با مراسم مذهبی زرتشتیان، باید با نهایت احترام و بدون ایجاد مزاحمت، شاهد این آیین ها بود.
• عکاسی: عکاسی در محوطه و از بیرون اتاقک آتشدان مجاز است، اما در داخل اتاقک و از هیربد در حال رسیدگی به آتش، با محدودیت هایی همراه است که باید به آن ها توجه کرد.

بهترین زمان برای بازدید

شهر یزد در فصول گرم سال (بهار و تابستان) آب و هوای بسیار گرمی دارد. از این رو، بهترین زمان برای بازدید از آتشکده یزد و سایر جاذبه های این شهر، نیمه دوم سال، به ویژه فصول پاییز و زمستان است. در این ایام، آب و هوا مطبوع تر است و از شلوغی تعطیلات نوروز و تابستان نیز کاسته می شود، که تجربه بازدید را دلپذیرتر می سازد.

چرا بازدید از آتشکده یزد ضروری است؟ (نتیجه گیری)

بازدید از آتشکده یزد بیش از یک سفر توریستی است؛ تجربه ای است از غرق شدن در عمق تاریخ، فرهنگ و معنویت ایران باستان. این بنا، نه تنها یک نیایشگاه زرتشتی، بلکه یک پل ارتباطی با گذشته ای پرافتخار و نمادی از پایداری فرهنگی و همزیستی ادیان در طول قرون است.

آتشکده یزد به ما یادآوری می کند که چگونه یک ملت، حتی در مواجهه با سخت ترین چالش ها، توانسته است هویت و ریشه های فرهنگی خود را حفظ کند. آتش ۱۵۰۰ ساله ورهرام، درخشان ترین گواه بر این استقامت و ایمان است؛ شعله ای که نه تنها نور و گرما می بخشد، بلکه داستان فداکاری ها، مهاجرت ها و مراقبت های بی وقفه ای را روایت می کند که آن را تا به امروز فروزان نگاه داشته است. معماری ساده و در عین حال باشکوه آتشکده، نماد فروهر پرمعنا، و حیاط آرامش بخش آن، همگی به ما فرصت می دهند تا با فلسفه زندگی و جهان بینی زرتشتیان، که بر پایه اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک استوار است، آشنا شویم.

بازدید از این مکان مقدس، فرصتی برای تأمل در نقش آتش به عنوان نماد پاکی و حقیقت، و احترام به میراثی است که در دل کویر یزد، همچنان می درخشد. این تجربه، نه تنها به دانش تاریخی شما می افزاید، بلکه حس پیوند عمیقی با ریشه های فرهنگی و معنوی ایران باستان را در شما زنده خواهد کرد. توصیه می شود برای یک بار هم که شده، از این جاذبه منحصر به فرد بازدید کنید و از نزدیک شاهد فروغ جاودان آتشی باشید که قرن هاست داستان خود را برای جهانیان روایت می کند. آتشکده یزد، دعوتی است به سوی درک عمیق تر از خودمان و گذشته پرافتخارمان.