برج خاموشان

برج خاموشان، که در میان زرتشتیان با نام «دخمه» یا «دادگاه» شناخته می شود، ساختاری منحصربه فرد و باستانی است که نقشی محوری در آیین های تدفین این دین کهن ایفا می کرده است. این بناها، به ویژه نمونه های برجسته آن در یزد، نمادی از فلسفه عمیق زرتشتیان در تعامل با طبیعت و احترام به عناصر پاک هستی هستند.

این مقاله با هدف ارائه یک درک جامع و دقیق از برج خاموشان، از ریشه های واژگانی و فلسفه آیین زرتشتی تا جزئیات معماری و نکات عملی برای بازدید، نگارش شده است. در ادامه، به بررسی این میراث فرهنگی ارزشمند و تبیین ابعاد گوناگون آن خواهیم پرداخت تا بازدیدکنندگان و علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ ایران، بینشی عمیق تر نسبت به این بناهای اسرارآمیز و آیین های مرتبط با آن ها کسب کنند.

دخمه چیست؟ واژه شناسی و سیر تحول مفهوم

واژه «دخمه» در فرهنگ عامه ممکن است با مفاهیم ترسناک و نامناسب پیوند خورده باشد، اما در اصل، این اصطلاح در متون کهن زرتشتی دارای ریشه ای عمیق و معنایی متفاوت است. «دخمه» در اوستایی به شکل «دَخمَه» و در پهلوی به صورت «دَخمَک» به کار رفته که به معنی «داغ گاه» یا «مکان سوزاندن» است. این ریشه شناسی به زمانی بازمی گردد که اقوام آریایی، پیش از پیدایش دین زرتشت، اجساد را می سوزاندند و از این رو، دخمه مکانی برای این عمل بوده است.

با ظهور آیین زرتشت و تأکید بر احترام به عناصر چهارگانه مقدس (آب، آتش، خاک و هوا)، رسم سوزاندن اجساد منسوخ شد. با این حال، لفظ «دخمه» برای اشاره به محل قرار دادن پیکر متوفی باقی ماند، هرچند که کاربرد و فلسفه آن دگرگون گشت. زرتشتیان اغلب این سازه ها را با اصطلاحات دیگری همچون «استودان» (به معنای جایگاه استخوان)، «دخمه دان»، «دادگاه» یا «دوزگه» (به معنای دادگاه الهی، که اشاره به پایان زندگی و آغاز محاسبه کردار دارد) می نامیدند.

برای رفع ابهام، لازم است بین «دخمه» و «گوردخمه» تفاوت قائل شد. گوردخمه ها عمدتاً آرامگاه های صخره ای هستند که قدمت آن ها به دوران پیش از اسلام بازمی گردد و نوعی معماری صخره ای برای دفن مردگان محسوب می شوند، در حالی که دخمه ها (برج خاموشان) ساختارهایی هستند که برای آیین های خاص تدفین زرتشتی ساخته شده اند و هدفشان، جلوگیری از آلودگی عناصر مقدس بود. این تمایز در فهم کارکرد و تاریخچه هر یک از این بناها اهمیت بسزایی دارد.

فلسفه آیین تدفین زرتشتیان: چرایی ساخت برج های خاموشان

آیین تدفین زرتشتیان، از جمله ساخت برج های خاموشان، ریشه در یک فلسفه عمیق و احترام آمیز نسبت به طبیعت و عناصر مقدس آن دارد. در کیش زرتشت، چهار عنصر اصلی یعنی آب، آتش، خاک و هوا، از جلوه های اهورامزدا و پاکی شناخته می شوند. به همین دلیل، آلوده کردن این عناصر با نسا (پیکر مرده) عملی ناپسند تلقی می شد. این اعتقاد، دلیلی محکم برای پرهیز از شیوه های تدفین رایج در دیگر فرهنگ ها بود.

زرتشتیان از خاک سپاری اجساد اجتناب می کردند، چرا که این عمل را باعث آلودگی خاک، به عنوان عنصری مقدس و حیات بخش، می دانستند. همچنین، سوزاندن پیکر مرده به دلیل آلوده کردن آتش و هوا، و غرق کردن آن به دلیل آلوده کردن آب، منع شده بود. در این میان، برج خاموشان به عنوان راه حلی هوشمندانه و سازگار با این اصول پدید آمد. هدف اصلی از قرار دادن پیکر در دخمه، بازگرداندن آن به طبیعت بود، اما به گونه ای که هیچ یک از عناصر مقدس آلوده نشوند. این فرایند عمدتاً با یاری نور خورشید و پرندگان لاشخور صورت می گرفت.

برخلاف تصور رایج، مرگ در دین زرتشتی نه یک پایان، بلکه گذاری از مرحله ای از زندگی به مرحله ای دیگر تلقی می شود. این دیدگاه، باعث می شد که زرتشتیان از سوگواری های افراطی و بی تابی بیش از حد برای درگذشتگان خود پرهیز کنند. در واقع، فلسفه پشت دخمه ها، نه وحشت، بلکه احترامی عمیق به چرخه زندگی، مرگ و بازگشت به طبیعت بود.

آیین تدفین زرتشتی، با تمرکز بر حفظ پاکی عناصر چهارگانه، نمادی از هوشمندی نیاکان در تعامل با طبیعت و پرهیز از آلودگی های زیست محیطی است.

این آیین، با تأکید بر «احترام به طبیعت» و «فلسفه عمیق پاکی و عدم آلودگی»، می کوشید تا پیکر مرده به شکلی طبیعی و بدون آسیب رساندن به محیط زیست، تجزیه شود و بقایای آن به چرخه طبیعت بازگردد. این رویکرد، درسی ارزشمند در مورد همزیستی مسالمت آمیز با محیط زیست و درک جایگاه انسان در نظام طبیعت ارائه می دهد.

معماری برج خاموشان: سازه ای با اصول آیینی

معماری برج خاموشان، بازتابی دقیق از اصول و باورهای آیینی زرتشتی است. این بناها، به شکل برجی استوانه ای و مدور، بر فراز تپه ها و در فاصله ای دور از مناطق مسکونی ساخته می شدند. این موقعیت یابی استراتژیک، علاوه بر جلوگیری از آلودگی، دسترسی آسان پرندگان را نیز فراهم می کرد.

مصالح به کار رفته در ساخت دخمه ها عمدتاً سنگ، خشت خام و گچ بود. انتخاب این مواد، با دقت و هدف جلوگیری از نفوذ هرگونه آلودگی از پیکر متوفی به خاک صورت می گرفت، چرا که خاک عنصری مقدس و حیات بخش تلقی می شد. دیوار اطراف دخمه معمولاً از سنگ و سیمان ساخته می شد و تنها یک درب کوچک آهنی برای ورود و خروج در نظر گرفته می شد.

جزئیات ساختاری داخلی

• سطح داخلی شیب دار: سطح داخلی دخمه از دیوار به سمت مرکز سراشیب بود. این شیب، مایعات حاصل از تجزیه پیکر را به سمت مرکز هدایت می کرد.
• چاه مرکزی (استودان): در مرکز دخمه، چاه عمیقی وجود داشت که به «استودان» یا «سراده» معروف بود. این چاه، محل جمع آوری استخوان های باقی مانده پس از تجزیه گوشت و نسوج توسط پرندگان و نور خورشید بود. استخوان ها پس از خشک شدن کامل، درون این چاه انباشته می شدند تا از آلودگی خاک جلوگیری شود. عمق این چاه ها تا حدود یک متر با شن و ماسه پر می شد.
• تقسیم بندی سطوح: سطح داخلی دخمه به سه دایره یا حلقه مجزا تقسیم می شد:
  1. نوار دایره ای انتهایی متصل به دیوار پیرامون دخمه: مخصوص قرار دادن پیکر مردان.
  2. نوار دایره ای میانی: بعد از قسمت مردان و مخصوص قرار دادن پیکر زنان.
  3. نوار دایره ای داخلی: نزدیک به چاه مرکزی و مخصوص قرار دادن پیکر کودکان.

  در برخی دخمه ها، یک رج ویژه نیز برای قرار دادن پیکر سگ ها وجود داشت که نشان از احترام زرتشتیان به این حیوان وفادار بود.

• عدم وجود سقف: دخمه ها معمولاً فاقد سقف بودند و یا دارای دریچه های دسترسی محدود برای تسهیل کار پرندگان لاشخور بودند.

اصول و آداب ساخت

ساخت دخمه ها تنها یک فرآیند مهندسی نبود، بلکه شامل آداب و اصول خاص آیینی نیز می شد که نشان از دقت و تقدس این بناها داشت. به عنوان مثال، در هنگام ساخت دخمه های دست ساز، معماران از خشت خام و گچ استفاده می کردند تا مواد آلوده به زمین نفوذ پیدا نکند. همچنین، اصولی مانند کوبیدن چهار میخ بزرگ، ۳۶ میخ متوسط و ۲۶۰ میخ کوچک بر زمین رعایت می شد. سپس صد نخ پنبه را یک ریسمان می کردند و سه بار آن ریسمان را دور تا دور دخمه به گرد این میخ ها می پیچاندند. در حین این فرآیندها، زمزمه ها و نیایش های خاصی نیز انجام می شد که نشان دهنده ابعاد روحانی ساخت این بناها بود.

این جزئیات معماری و آداب ساخت، بر اهمیت برج خاموشان به عنوان یک سازه صرفاً کاربردی تأکید نمی کند، بلکه آن را به نمادی از همزیستی فرهنگی و اعتقادی با طبیعت و احترام به نظام آفرینش تبدیل می سازد.

برج های خاموشان یزد: مهمترین نمونه های بازمانده

شهر یزد، به عنوان یکی از مراکز اصلی جامعه زرتشتی در ایران، میزبان برخی از مهمترین و حفظ شده ترین برج های خاموشان است. این بناهای باستانی، که امروزه بیشتر به عنوان جاذبه های گردشگری و میراث فرهنگی شناخته می شوند، در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد و در حوالی منطقه صفائیه قرار گرفته اند. آن ها بر فراز کوه رسوبی کم ارتفاعی به نام «کوه دخمه» بنا شده اند. با گسترش شهر یزد، این دخمه ها اکنون در محدوده شهری قرار گرفته اند و دسترسی به آن ها آسان تر شده است.

در این منطقه، دو عمارت سنگی مدور برج مانند، که فضای میان آن ها تهی است، به چشم می خورند و به دخمه یا دادگاه زرتشتیان مشهور هستند. این دو برج به شرح زیر هستند:

1. دخمه مانکجی هاتریا: این برج، قدیمی ترین دخمه در منطقه یزد به شمار می رود. دخمه مانکجی با ۱۵ متر قطر، یادگار دوران قاجار است و به نام مانکجی لیمجی هاتریا، نیکوکار پارسی هندی که در بهبود وضعیت زرتشتیان ایران نقش بسزایی داشت، نامگذاری شده است.
2. دخمه گلستان بانو: این برج جدیدتر، نیز متعلق به دوره قاجار است و با ۲۵ متر قطر و ارتفاع دیواری حدود ۶ متر از سطح تپه، از نظر ابعاد بزرگتر از دخمه مانکجی است. این دخمه نیز شاهد اجرای آیین های تدفین زرتشتی برای چندین دهه بوده است.

علاوه بر این دو برج اصلی، دخمه های دیگری نیز در استان یزد وجود دارند که می توان به دخمه چم در شهرستان تفت، دخمه فیروزآباد در شهرستان یزد و دخمه ای دیگر در اردکان اشاره کرد. هر یک از این دخمه ها، با ویژگی های معماری خاص خود، بخشی از تاریخ و فرهنگ غنی زرتشتیان ایران را به نمایش می گذارند و بازدید از آن ها می تواند تجربه ای عمیق و آموزنده باشد.

نکته قابل توجه این است که از حدود ۵۰ تا ۶۰ سال پیش، استفاده از دخمه ها برای تدفین اجساد ممنوع شده است. این تصمیم، به دلایل گوناگون از جمله تغییرات اجتماعی، بهداشتی و فشارهای حکومتی و مذهبی اتخاذ شد. از آن زمان به بعد، زرتشتیان نیز مانند سایر هموطنان خود، مردگانشان را به روش خاک سپاری دفن می کنند. امروزه، این مکان ها به عنوان جاذبه های گردشگری، محوطه های باستانی و یادگارهایی از یک آیین کهن، حفظ و نگهداری می شوند و نقش مهمی در معرفی تاریخ و فرهنگ زرتشتیان به جهان ایفا می کنند.

برج های خاموشان یزد، تنها بناهای تاریخی نیستند؛ آن ها شاهدان خاموشی هستند که فلسفه ای دیرین را در باب زندگی، مرگ و احترام به طبیعت روایت می کنند.

نقش های کلیدی و اصطلاحات مرتبط با آیین دخمه گذاری

آیین دخمه گذاری، با توجه به حساسیت ها و پیچیدگی های فلسفی و عملی خود، مستلزم حضور افراد خاصی با وظایف مشخص بود. در اینجا به برخی از مهمترین نقش ها و اصطلاحات مرتبط با این آیین اشاره می شود:

• نِساکِش (Nesa-Kash): این اصطلاح به فرد یا افرادی اطلاق می شد که وظیفه انتقال پیکر مرده (نسا) را از خانه به محل دخمه بر عهده داشتند. نساکش ها باید آداب خاصی را برای جلوگیری از آلودگی رعایت می کردند، چرا که تماس با نسا از دیدگاه زرتشتیان باعث آلودگی موقت می شد و می بایست پس از انجام وظیفه، مراسم تطهیر را به جا می آوردند. این افراد معمولاً از طبقات خاصی بودند و این وظیفه را به عنوان یک خویشکاری آیینی انجام می دادند.
• دخمه بان / نساسالار: دخمه بان، مردی بود که در محیط دخمه زندگی می کرد و مسئولیت تحویل گیری پیکر مرده از نساکش ها، قرار دادن آن در محل مناسب در داخل دخمه (با رعایت تفکیک جنسیتی و سنی) و سپس جمع آوری استخوان های باقی مانده در استودان مرکزی را بر عهده داشت. در مورد جایگاه دخمه بان در جامعه، اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ برخی منابع او را فردی می دانند که به دلیل ارتکاب جرمی خاص محکوم به این کار می شد، اما دیدگاه معتبرتر و منطبق با فلسفه زرتشتی، دخمه بان را فردی می داند که از روی خویشکاری و وظیفه دینی خود به این امر مبادرت می ورزید و نقش او در انجام صحیح آیین بسیار حیاتی بود.
• کده (Kadeh): «کده» مکانی بود که زرتشتیان در فصول سرد سال، به ویژه زمستان، که امکان قرار دادن فوری پیکر در دخمه میسر نبود، اجساد مردگان خود را به صورت موقت در آن نگهداری می کردند. وندیداد، یکی از نسک های اوستا، در فرگرد پنجم به لزوم ساخت «کده» در هر شهر برای نگهداری مردگان اشاره می کند، با تأکید بر اینکه این مکان باید به اندازه ای بزرگ باشد که پیکر در آن بدون آسیب دیدن جا بگیرد. در فرگرد هشتم وندیداد نیز اشاره شده است که پس از مساعد شدن شرایط آب و هوایی و باز شدن مسیرها، پیکر باید به ساختمانی از سنگ و ساروج (دخمه) منتقل شود.

شناخت این نقش ها و اصطلاحات، به درک عمیق تر از پیچیدگی ها و دقت های آیینی در اجرای مراسم دخمه گذاری کمک می کند و نشان می دهد که هر بخش از این آیین باستانی، دارای هدف و فلسفه ای مشخص بوده است.

تجربه بازدید از برج خاموشان یزد: نکات مهم برای گردشگران

بازدید از برج خاموشان یزد، تجربه ای فراتر از دیدن یک بنای تاریخی است؛ این سفر به گذشته ای دور، دریچه ای به فلسفه ای کهن و فرصتی برای درک یک فرهنگ متفاوت است. برای تجربه بهینه تر و احترام آمیز از این مکان مقدس، رعایت برخی نکات ضروری است:

• زمان مناسب بازدید: بهترین زمان برای بازدید از برج خاموشان، صبح زود یا ساعات پایانی عصر است. در طول روز، به ویژه در فصول گرم سال، دمای هوا در یزد می تواند بسیار بالا باشد و صعود از تپه را دشوار سازد.
• مسیر دسترسی: برج های خاموشان یزد در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر قرار دارند و دسترسی به آن ها معمولاً با خودرو شخصی یا تاکسی امکان پذیر است. پس از رسیدن به پارکینگ، باید برای رسیدن به بالای تپه و مشاهده دخمه ها، پیاده روی و صعود کوتاهی را انجام دهید.
• پوشش مناسب و کفش راحت: مسیر صعود به بالای تپه ممکن است ناهموار باشد. از این رو، پوشیدن کفش مناسب برای پیاده روی و لباس های راحت توصیه می شود.
• رعایت احترام: برج خاموشان مکانی تاریخی و برای پیروان دین زرتشت مقدس است. از این رو، لازم است در طول بازدید، احترام لازم را حفظ کرده و از هرگونه تخریب، نوشتن یادگاری بر روی دیوارها یا انجام رفتارهایی که می تواند بی احترامی تلقی شود، پرهیز کنید.
• استفاده از راهنما: برای درک عمیق تر داستان ها، فلسفه و جزئیات معماری برج خاموشان، پیشنهاد می شود از راهنمایان محلی استفاده کنید. آن ها می توانند اطلاعات ارزشمندی را ارائه دهند که به تنهایی از کتیبه ها یا تابلوهای راهنما قابل دستیابی نیست.
• عکاسی: عکاسی برای ثبت لحظات و اشتراک گذاری زیبایی های این مکان بلامانع است، اما همواره به حریم خصوصی دیگر بازدیدکنندگان و حفظ حرمت مکان توجه داشته باشید.

برج خاموشان یزد در نزدیکی دیگر جاذبه های دیدنی این شهر قرار دارد و می توان آن را در یک برنامه سفر یک روزه به همراه بازدید از دیگر اماکن تاریخی و فرهنگی یزد، مانند آتشکده بهرام و مجموعه امیرچخماق، برنامه ریزی کرد.

نتیجه گیری: دریچه ای به گذشته، درسی برای آینده

برج خاموشان، یا دخمه زرتشتیان، بیش از یک بنای تاریخی ساده است؛ این سازه نمادی برجسته از فلسفه دیرین و هوشمندی نیاکان ما در تعامل با طبیعت و احترام به عناصر هستی است. بازدید از این مکان، تنها یک سفر فیزیکی به گذشته نیست، بلکه فرصتی است برای درک عمیق یک جهان بینی که در آن، مرگ نیز بخشی از چرخه حیات و بازگشت به دامان طبیعت تلقی می شد، بدون آنکه آسیبی به محیط زیست وارد شود.

این میراث فرهنگی ارزشمند، به ما یادآور می شود که چگونه می توان با احترام به عناصر پاک آب، آتش، خاک و هوا، شیوه هایی برای همزیستی مسالمت آمیز با محیط زیست یافت. در زمانه ای که دغدغه های زیست محیطی بیش از پیش اهمیت یافته اند، فلسفه پشت آیین دخمه گذاری، می تواند درسی مهم برای نسل های امروز و آینده باشد.

امید است که این مقاله، گامی کوچک در جهت معرفی دقیق و بی طرفانه برج خاموشان و آیین زرتشتی برداشته باشد و کنجکاوی بیشتری را برای کاوش در این میراث غنی ایران زمین برانگیزد. با بازدید آگاهانه و محترمانه از این مکان ها، می توانیم به حفظ و معرفی بهتر این گنجینه های فرهنگی به جهانیان کمک کنیم و بر لزوم نگاهی بی طرفانه و محترمانه به فرهنگ ها و آیین های متفاوت تأکید ورزیم.