بازار اردبیل ، روایتی دیگر از ایران

بازار تاریخی اردبیل قلب تپنده این شهر کهن با قدمتی که به دوران سلجوقیان بازمی گردد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی خود رسید روایتی زنده از تجارت فرهنگ و معماری اصیل ایرانی است. این مجموعه که در سال ۱۳۶۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید در میانه شهر اردبیل و در دو سوی خیابان امام خمینی کنونی واقع شده و با راسته ها تیمچه ها طاق ها و گنبدهای خود گواهی بر هنر و تاریخ منطقه است.

بازار اردبیل مجموعه ای به هم پیوسته از سازه های تاریخی است که ریشه در اعماق تاریخ ایران دارد. قدمت این بازار به قرون اولیه اسلامی بازمی گردد اما ساختار فعلی آن عمدتاً در دوران سلجوقیان شکل گرفته و در طول ادوار مختلف به ویژه در دوران صفویه توسعه و تکمیل یافته است. موقعیت جغرافیایی اردبیل در مسیرهای تجاری مهم به ویژه در دوران صفویه که این شهر به دلیل نزدیکی به پایتخت و اهمیت مذهبی و سیاسی خاندان صفوی مورد توجه ویژه قرار گرفت نقش بسزایی در رونق و گسترش این بازار ایفا کرد. بازارهای تاریخی همواره نه تنها مرکز مبادلات اقتصادی بوده اند بلکه کانون های اصلی تعاملات اجتماعی فرهنگی و حتی سیاسی نیز محسوب می شدند. بازار اردبیل نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در طول قرون متمادی شاهد رویدادهای تاریخی بسیاری بوده و نقش مهمی در حیات شهری اردبیل ایفا کرده است. مطالعات باستان شناسی و تاریخی نشان می دهد که لایه های زیرین این بازار حاوی آثاری از دوران پیش از سلجوقیان نیز هست که نشان دهنده استمرار حیات در این مکان برای قرون متمادی است. این قدمت طولانی بازار اردبیل را به یکی از کهن ترین بازارهای ایران تبدیل کرده است.

بازار اردبیل در دوران سلجوقی

شکل گیری هسته اولیه بازار اردبیل به دوران حکومت سلجوقیان بازمی گردد. در این دوره اردبیل به عنوان یکی از شهرهای مهم آذربایجان شاهد رشد و توسعه بود و نیاز به مرکزی برای مبادلات تجاری احساس می شد. ساختار اولیه بازار در این زمان احتمالاً شامل چند راسته اصلی با سقف های ساده تر بوده است. معماری سلجوقی در ساخت بناهای عمومی و تجاری بر استحکام و سادگی تمرکز داشت و از مصالح بومی مانند خشت و آجر استفاده می شد. اگرچه اطلاعات دقیقی از جزئیات معماری بازار اردبیل در دوره سلجوقی به طور کامل در دست نیست اما شواهد موجود در بخش های قدیمی تر بازار و مقایسه آن با سایر بناهای سلجوقی منطقه حاکی از استفاده از طاق های ساده و پوشش های آجری است. این دوره پایه گذار ساختار کلی بازار شد که در قرون بعدی توسعه یافت. رونق اقتصادی نسبی در دوره سلجوقی به خصوص در زمینه کشاورزی و صنایع دستی باعث شد تا بازارهایی مانند بازار اردبیل شکل گرفته و به تدریج به مراکز مهم منطقه ای تبدیل شوند. این بازار در آن زمان محل تبادل محصولات کشاورزی منطقه دام و محصولات مرتبط با آن و همچنین برخی صنایع دستی اولیه بوده است.

بازار اردبیل در دوران صفوی

دوران صفویه نقطه عطفی در تاریخ بازار اردبیل محسوب می شود. با روی کار آمدن صفویان و به دلیل قداست اردبیل نزد این خاندان و همچنین موقعیت استراتژیک شهر اردبیل به یکی از مراکز مهم سیاسی مذهبی و تجاری ایران تبدیل شد. شاهان صفوی به ویژه شاه عباس اول توجه ویژه ای به توسعه شهرها و زیرساخت های تجاری نشان دادند و بازار اردبیل نیز از این توجه بی نصیب نماند. در این دوره بسیاری از بخش های فعلی بازار شامل راسته ها تیمچه ها سراها و حمام ها ساخته و یا بازسازی شدند. معماری بازار در این زمان به اوج زیبایی و شکوه خود رسید و از تکنیک های پیشرفته تری در ساخت طاق ها گنبدها و تزئینات استفاده شد. رونق تجارت ابریشم و سایر کالاها در مسیرهای تجاری منتهی به اردبیل باعث افزایش حجم مبادلات در بازار شد و تیمچه ها و سراهای متعددی برای اقامت تجار و نگهداری کالاها ساخته شدند. بازار اردبیل در دوران صفوی نه تنها یک مرکز تجاری بلکه محلی برای تجمع مردم برگزاری مراسم و حتی فعالیت های سیاسی نیز بود. این دوره هویت اصلی و ساختار کنونی بازار را شکل داد و آن را به یکی از مهم ترین بازارهای ایران تبدیل کرد.

ثبت ملی بازار اردبیل

اهمیت تاریخی فرهنگی و معماری بازار اردبیل سبب شد تا این مجموعه ارزشمند در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد. فرآیند ثبت ملی آثار تاریخی گامی مهم در جهت حفاظت و نگهداری از میراث فرهنگی یک کشور است. بازار اردبیل در تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۶۴ با شماره ثبت ۱۶۹۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ثبت مسئولیت حفاظت از این مجموعه را بر عهده سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری قرار داد و زمینه را برای انجام اقدامات مرمتی و حفاظتی فراهم آورد. ثبت ملی نه تنها به حفظ کالبد فیزیکی بازار کمک می کند بلکه ارزش معنوی و جایگاه آن را در هویت ملی ایران نیز تثبیت می نماید. این اقدام توجه عمومی و متخصصان را به اهمیت این بنا جلب کرده و امکان بهره مندی از اعتبارات ملی برای مرمت و نگهداری آن را فراهم آورده است. ثبت ملی بازار اردبیل گواهی بر این است که این مجموعه نه تنها یک بازار محلی بلکه بخشی جدایی ناپذیر از تاریخ و فرهنگ غنی ایران است و حفاظت از آن برای نسل های آینده ضروری است. این فرآیند معمولاً شامل بررسی های کارشناسی مستندسازی و تصویب در شورای عالی میراث فرهنگی است.

موقعیت جغرافیایی بازار اردبیل

بازار تاریخی اردبیل در قلب بافت قدیم شهر اردبیل واقع شده است. موقعیت مکانی این بازار که در میانه شهر و در دو طرف خیابان امام خمینی کنونی قرار دارد دسترسی به آن را از نقاط مختلف شهر آسان می سازد. در گذشته موقعیت بازار در مرکز شهر آن را به کانون اصلی فعالیت های اقتصادی و اجتماعی تبدیل کرده بود و تمامی شریان های حیاتی شهر به آن منتهی می شدند. نزدیکی بازار به بناهای مهم تاریخی دیگر شهر مانند مسجد جامع و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ارتباط تنگاتنگی بین این فضاها ایجاد کرده و اهمیت تاریخی مجموعه را دوچندان می سازد. این موقعیت مرکزی نشان دهنده نقش محوری بازار در ساختار شهری اردبیل در طول قرون متمادی است. حتی با توسعه شهر و ایجاد خیابان های جدید بازار همچنان جایگاه خود را به عنوان یک مرکز مهم حفظ کرده است. دسترسی آسان به بازار از طریق خیابان های اصلی و شبکه های حمل و نقل عمومی امکان بازدید گردشگران و ادامه فعالیت کسبه را فراهم می آورد. قرارگیری در کنار رودخانه بالیقلو نیز در گذشته نقش مهمی در دسترسی به آب و شاید حمل و نقل کالا ایفا می کرده است.

معماری بازار اردبیل

معماری بازار اردبیل نمونه ای برجسته از معماری بازارهای سنتی ایرانی است که با اقلیم منطقه و نیازهای تجاری سازگار شده است. ساختار کلی بازار شامل سقف های گنبدی و طاقی دیوارهای آجری ضخیم و دالان های پیچ درپیچ است که همگی برای ایجاد فضایی مناسب جهت تجارت طراحی شده اند. استفاده از مصالح بومی مانند آجر گچ و ساروج در ساخت این بنا مقاومت آن را در برابر شرایط آب و هوایی سرد منطقه افزایش داده است. طراحی بازار به گونه ای است که در تابستان خنک و در زمستان گرمای مناسبی دارد که این امر به دلیل استفاده از طاق ها و گنبدهای مرتفع و همچنین ضخامت دیوارها میسر شده است. نورگیری بازار عمدتاً از طریق روزنه هایی در سقف گنبدها و گاهی از طریق حیاط مرکزی تیمچه ها تأمین می شود که نوری ملایم و غیرمستقیم را به داخل هدایت می کند. تزئینات معماری در بازار اردبیل نسبتاً ساده است و بیشتر بر جنبه های کاربردی و سازه ای تأکید دارد اما زیبایی آن در تناسبات ریتم تکرار طاق ها و گنبدها و استفاده ماهرانه از آجرکاری نمایان است. این معماری بازتاب دهنده فرهنگ و هنر ایرانی در طول قرون متمادی است.

طاق ها و گنبد های بازار اردبیل

یکی از ویژگی های بارز معماری بازار اردبیل استفاده گسترده از طاق ها و گنبدهای آجری است. این پوشش ها نه تنها نقش سازه ای دارند و سقف دالان ها و فضاها را تشکیل می دهند بلکه از نظر زیبایی شناسی نیز به بازار جلوه ای خاص می بخشند. طاق ها در بازار اردبیل عمدتاً از نوع جناغی هستند که هم استحکام بالایی دارند و هم امکان پوشش فضاهای وسیع را فراهم می کنند. گنبدها نیز در نقاط تقاطع راسته ها و بر فراز تیمچه ها و سراهای مهم قرار گرفته اند و علاوه بر نقش سازه ای به نورگیری و تهویه فضا نیز کمک می کنند. عرض طاق نماها در بخش های مختلف بازار متفاوت است اما برخی از آن ها به عرض حدود ۳ متر می رسند که نشان دهنده مهارت معماران در پوشش فضاهای باز است. قطر پایه ها و ستون هایی که بار طاق ها و گنبدها را تحمل می کنند نیز قابل توجه است و در برخی موارد تا ۸۰ سانتی متر می رسد که نشان دهنده استحکام سازه است. روزنه های تعبیه شده در اوج گنبدها منبع اصلی تأمین روشنایی طبیعی در طول روز هستند و با فیلتر کردن نور خورشید فضایی دلپذیر و مناسب برای فعالیت های تجاری ایجاد می کنند. این سیستم نورگیری طبیعی نیاز به نور مصنوعی را در طول روز به حداقل می رساند.

ساختار و بخش های بازار اردبیل

بازار اردبیل دارای ساختاری ارگانیک و پیچیده است که از مجموعه ای از راسته ها تیمچه ها سراها چارسوق ها حمام ها مساجد و دیگر فضاهای مرتبط تشکیل شده است. این ساختار حاصل توسعه تدریجی بازار در طول قرون متمادی و بر اساس نیازهای مختلف تجاری اجتماعی و فرهنگی است. راسته ها اصلی ترین شریان های بازار هستند که دکان ها در دو سوی آن ها قرار گرفته اند و هر راسته معمولاً به صنف خاصی اختصاص داشته است. تیمچه ها و سراها فضاهای وسیع تری هستند که معمولاً دارای حیاط مرکزی بوده و برای فعالیت های عمده فروشی انبارداری و اقامت تجار مورد استفاده قرار می گرفته اند. چارسوق ها نقاط تقاطع اصلی راسته ها هستند که معمولاً با گنبدهای بزرگ تر و مرتفع تر مشخص می شوند و اهمیت آن ها را در ساختار بازار نشان می دهند. وجود حمام ها و مساجد در داخل یا نزدیکی بازار نشان دهنده نقش این مجموعه به عنوان یک مرکز کامل شهری است که نیازهای مختلف مردم را برطرف می کرده است. این ساختار پیچیده و لایه لایه بازار اردبیل را به یک شهر کوچک درون شهر اصلی تبدیل کرده است.

راسته ها و تیمچه های بازار اردبیل

راسته ها و تیمچه ها دو عنصر کلیدی در ساختار بازارهای سنتی ایران از جمله بازار اردبیل هستند. راسته ها دالان های طویل و مسقفی هستند که در دو طرف آن ها حجره ها و دکان های مختلف قرار گرفته اند. هر راسته معمولاً به یک صنف خاص اختصاص داشته است مانند راسته مسگران راسته آهنگران راسته بزازان (پارچه فروشان) و غیره. این تقسیم بندی صنفی هم به مشتریان در یافتن کالای مورد نظرشان کمک می کرده و هم رقابت سالم بین کسبه یک صنف را تسهیل می نموده است. تیمچه ها فضاهایی وسیع تر و معمولاً زیباتر از راسته ها هستند که اغلب دارای حیاط مرکزی با حوض و باغچه بوده و دورتادور حیاط حجره ها در یک یا دو طبقه قرار گرفته اند. تیمچه ها معمولاً برای فعالیت های تجاری مهم تر مانند عمده فروشی تجارت کالاهای ارزشمند و یا به عنوان کاروانسراهای شهری برای اقامت تجار و نگهداری کالاهای گران قیمت مورد استفاده قرار می گرفته اند. تیمچه ها اغلب دارای ورودی های مجزا و معماری باشکوه تری نسبت به راسته ها هستند. در بازار اردبیل نیز تیمچه های متعددی وجود دارد که هر یک ویژگی های معماری خاص خود را دارند و به نام صنفی خاص یا بانی آن شهرت یافته اند. این ترکیب از راسته های تخصصی و تیمچه های چند منظوره کارایی و پویایی بازار را تضمین می کرده است.

اهمیت و ارزش تاریخی بازار اردبیل

بازار اردبیل دارای اهمیت و ارزش چندگانه ای است. از نظر تاریخی این بازار گواهی بر تحولات اقتصادی اجتماعی و فرهنگی منطقه در طول قرون متمادی است. شکل گیری و توسعه آن در دوران سلجوقی و صفوی بازتاب دهنده جایگاه اردبیل در این دوره ها است. از نظر معماری بازار اردبیل نمونه ای ارزشمند از معماری بازارهای سنتی ایرانی است که با اقلیم منطقه سازگار شده و از تکنیک های معماری بومی بهره برده است. طاق ها گنبدها راسته ها و تیمچه های آن هر یک داستانی از هنر و مهارت معماران ایرانی را روایت می کنند. از نظر اقتصادی بازار اردبیل در گذشته و حال نقش مهمی در اقتصاد شهر و منطقه ایفا کرده است. این بازار در طول تاریخ مرکز اصلی مبادلات کالا تولید صنایع دستی و فعالیت های تجاری بوده است. از نظر اجتماعی و فرهنگی بازار همواره محلی برای تعاملات اجتماعی تبادل اخبار و اطلاعات و برگزاری مراسم و آیین های مختلف بوده است. این مجموعه نه تنها یک بنای تاریخی بلکه یک موجود زنده است که همچنان با حضور کسبه و مردم حیات خود را ادامه می دهد. حفاظت از بازار اردبیل به معنای حفاظت از بخشی از هویت ملی و فرهنگی ایران است.

سوالات متداول بازار اردبیل

بازار اردبیل در کدام خیابان اردبیل قرار دارد؟

بازار تاریخی اردبیل در میانه شهر و در دو طرف خیابان امام خمینی فعلی واقع شده است. این موقعیت مرکزی دسترسی به آن را از نقاط مختلف شهر آسان می سازد.

بازار اردبیل در چه دوره تاریخی بنا شده است؟

هسته اولیه بازار اردبیل در دوره سلجوقیان شکل گرفته و در دوران صفویه به اوج توسعه و شکوفایی خود رسیده است.

چرا بازار اردبیل به عنوان آثار ملی ایران ثبت شده است؟

بازار اردبیل به دلیل اهمیت تاریخی ارزش معماری بی نظیر و نقش فرهنگی و اقتصادی خود در طول قرون متمادی به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

چه محصولاتی در بازار اردبیل به فروش می رسد؟

در بازار اردبیل تنوع بالایی از محصولات از جمله فرش و گلیم صنایع دستی چوبی و فلزی پوشاک ادویه محصولات کشاورزی محلی و سوغاتی های اردبیل به فروش می رسد.

ساعت کار بازار تاریخی اردبیل چیست؟

ساعت کار بازار تاریخی اردبیل معمولاً از صبح زود آغاز شده و تا غروب ادامه دارد. البته ممکن است ساعت کار برخی بخش ها یا مغازه ها متفاوت باشد به خصوص در ایام تعطیل.